Translation ---- पारीजातको "जुनी काट्नु–एउटा बाजी"

Living: A Victory

-Parijat

Standing upon the termite-infested earth

all claims for my love and land

shall prove a boomeranging irony and

exaggeration upon myself!

How shall I express

dissent upon myself for not aspiring for a piece of land

dissent for my aversions to set defining limits

upon my mother's love?

That moment,

when yokes of a viscous day and colorful illusions

had snapped in their own circumstances,

in their own temporalities,

I certainly must have piled defeats upon defeats,

I often forget to cash chances,

forget to accord them a meaning,

and forget to lend them a recognition,

Better ask me not—

Living life away is not an arduous task

it's nor a hellacious history. 

जुनी काट्नु–एउटा बाजी

–पारीजात

धमिरा लागेको धरतीमाथि उभिएर

माटोको माया ?

एउटा व्यङ्ग र अतिसयोक्ति हुन जान्छ आफैप्रति

म कसरी व्यक्त गरुँ?

मैले जमिन नखोजेको विरोध

मैले परिभाषा लाउन नखोजेको आमाको माया

जव रसाईलो दिन र रंगिन भ्रमहरुको

जुवा फुकेको थियो

सायद म अनुपस्थित थिँए

आफ्नै परिस्थितिहरुमा

आफ्नै समयहरुमा

कि मैले हार माथि हार खाएको हुनुपर्छ

म वाजी मार्न विर्सन्छु

म बाजीलाई अर्थ दिन विर्सन्छु

मान्यता दिन विर्सन्छु

मलाई नसोधे हुन्छ

जुनी काट्नु कुनै गाह्रो काम होईन

अफ्ट्यारो ईतिहास होइन ।

नीलो रङकी चरी (समीक्षा)

“मृत्यूको घोषणा” पश्चिमा दर्शन र साहित्यमा कुनै नौलो कुरा होइन । उन्नाइसौं शताब्दीको अन्त्यमा जर्मन दार्शनिक फ्रेडरिक नित्सेले ईश्वरको मृत्यूको घोषणा गरे । बीसौं शताब्दीको उत्तरार्धमा फ्रेन्च  दार्शनिक रोलाँ बार्थले लेखकको मृत्यूको उद्घोष गरे भने बीसौं शताब्दीको उत्तराद्धमा समालोचकहरुले उपन्यासको मृत्यूको । यहि श्रृङ्खला अन्तर्गत सन् २०१३ मा अलेक्ज्याण्डर पेट्रीले वासिङटन पोष्टमा “ईज पोइट्री डेड?” शीर्षकमा एक आलेख लेखिन जसमा उनले केहि गम्भिर प्रश्नहरु उठाइन—कविताले केहि परिवर्तन गर्न सक्छ ? कविताको कुनै महत्व छ ? यी प्रश्नहरुले कविताका हिमायतीहरुलाई आश्चर्यमा पारे पनि विश्वइतिहास तथा नेपाली परिवेशको अहिलेको साहित्यिक अवश्थाको विश्लेषणले देखाउँछ कि साहित्यका विधामध्ये सबैभन्दा बढी लेखिने र चर्चामा रहिरहने विधा कविता नै हो ।

पेट्रीका प्रश्नहरुको निरपेक्ष उत्तर दिन नसकिएपनि कविताको काव्यिक मूल्यका साथै यसले प्रवाह गर्ने दार्शनिक, सामाजिक, सांस्कृतिक मूल्य र समकालिन इतिहास बुझ्नका लागि महत्वपूर्ण हुन्छन । दार्शनिक होरास, सर फिलिप सिड्नी, रोबर्ट फ्रस्ट कविताका यिनै दुई पक्षको वकालती गर्दै कविताले ‘सिकाउने’ र ‘सुखानुभूति’ प्रदान गर्ने क्षमता राख्नुपर्छ भन्ने तर्क राख्छन ।

कविता जिवन्त मात्र नभई यसका अन्य विविध पक्षका महत्वहरु दर्शाउने प्रमाण स्वरुप पछिल्लो समय दीपेन्द«सिंह थापाको कवितासंग्रह “सहयात्री शब्दहरु” बजारमा आएको छ । छत्तीस कविता संग्रहित यस कृतिले वाध्यता र विश्रृङखलताले सिर्जना गरेका बेचैनी र यसका परिणामहरुलाई प्राथमिकताका साथ चित्रण गरेको छ । एकातफर्, सोचेजस्तो केहि नभएपछि उत्पन्न हुने क्रान्तिभावले कविलाई नराम्ररी तताएको छ भने अर्कातर्फ विविधताका बीचमा अत्यावश्यक भातृत्वभाव, धार्मीक सहिष्णुता तथा राष्ट्रभाव पनि थापाले कविताका विषयवस्तु बनाएका छन् । “माटो र मान्छे” शीर्षकको कवितामा उनी यहि सन्देश दिन्छन् ः
मन्दिर धाउँ या मस्जिद
वेद गाऊँ या कुरान
चैते पुजूँ या चर्च
त्रिपिटक बुझूँ या बाइबल
माटोभन्दा बढी केही रोज्दिन म
मान्छेभन्दा माथि केही खोज्दिन म ।

कवि ‘उपमा’ प्रयोगमा पाण्डित झैं लाग्छन । उनका धेरैजसो कवितामा उपमाको अत्याधिक प्रयोग गरेका छन् । साहित्यमा उपमाको प्रयोग कमजोर तुलनाका लागि गरिने भएतापनि थापाका कवितामा प्रयुक्त उपमाहरु केहि वाहेक अब्बल नै लाग्छन । “पृथक् पात्र” कवितामा मात्र उनले आठ वटा तुलना गरेका छन् । गतिहिन बन्दै गएको अनिश्चित जीवनलाई उनले ः ‘एउटा बग्दाबग्दै बिलाएको छालजस्तो÷एउटा ‘सा रे ग म ...’ हराएको तालजस्तो भनेर चित्रण गरेका छन् भने जीवनका आरोह अवरोहलाई “बाटो” शीर्षकको कवितामा उकाली, ओराली र समथल बाटोसँग तुलना गरेका छन् । त्यस्तै “राजमार्गकी राजकुमारी,” “पुरातन नायक,” “दृष्टिबिनाको दिन,” उपमाले भरिपूर्ण कविताहरु हुन् ।

थापाका कवितामा प्याराडक्स (विरोधाभाष)को प्रधानता छ । सायद जीवन जिउँदाका कतिपय परिवेशहरु विरोधाभाषपूर्ण भएकै कारण हुन सक्छ, कवि यस प्रयोग प्रति लालायीत छन् । “व्याप्ति” कवितामा लेखिएको, ‘आरम्भ नै नभई भएका अन्त्यहरु पनि त छन् यहाँ÷अन्त्य नै नभई भएका आरम्भहरु पनि त छन् यहाँ’ र “अमूर्तपन” कवितामा ब्यक्त ‘सिउँदा ज्यादा उध्रन्छ÷बनाउँदा बढ्ता भत्कन्छ’ले जीवनको यहि जटिलतालाई इङ्कित गर्छ ।

भावना प्रधान कविका केहि कविता आत्मकथा जस्ता लाग्छन् । “नीलो रङकी चरीप्रति” नील बस्त्रधारी ‘ब्लू बर्ड’ प्रति सम्मोहित भइ उनै प्रति सर्मपित छ भने छोरीको ममता भन्दा गहन कविताको बिषय हुन नसक्ने आत्मबोध गरेका छन् “सानी छोरी र कविता” शीर्षकको कवितामा ।

कविले ‘पर्खाल’लाई विम्बका रुपमा प्रयोग गरेका छन् । पर्खालले नियन्त्रण गर्छ, सीमाना कोर्छ तर जव रगत उम्लन्छ, तब पर्खालरुपी सीमाहरु आफैँ विघटन हुन पुग्छन । यद्यपि कतिपय सन्दर्भमा विम्बहरुले कविता बोक्न नसक्दा यस्ता कविताहरु नारा जस्ता सुनिन्छन, यो खतराबाट लेखक सदैव सजग रहनुपर्छ । “मन्त्रणा” कवितामा ‘साँघुरा पर्खालहरुले’ क्षितिजलाई नछेक्ने उद्घोष गर्ने कवि ‘पर्खालभित्र बसेका मान्छेहरुलाई’ संवोधन गर्दै प्रश्न गर्छन्, ‘के अब पनि पर्खालले÷उज्यालो छेक्न सक्छ ?’

यस्तै यस्तै क्रान्तिभाव बोकेका थापाका कविता बुझ्न उति कठिन छैनन् । सरसता, सुबोध्यता, भावपूर्णताका गुणले उनका कविता भरिपूर्ण छन् । कवितामा कुनै ‘वाद’को पक्षपोषण गर्दैनन् न त कुनैको खिलाफमा नै लेख्छन्, विकृति, बिसङ्गति माथि रोष प्रकट गर्छन्, माटोका कविता लेख्छन्, मानवता बोल्छन र भावनाका गीत सुनाउँछन् । यद्यपि कविताका शुरुमा उठाइएका विम्ब र प्रसङ्गहरुलाई सफल अवतरण गराउन भने कवि कतैकतै चुकेका छन् । केहि कविताका अन्त्य उति प्रभावकारी छैनन्,  केहि कविताका पंक्तिहरु नलेखेकै भए ती कविता झन बलिया हुन्थे । उदाहरणका लागि “राजमार्गकी राजकुमारी” कवितामा ‘राजमार्गजस्तै’ भनिइ सकेपछि ‘कतै घुम्ती,’ ‘कतै सपाट रेखामा,’ ‘कतै आरोह’ कविले नभनी बुझ्ने जिम्मा पाठकलाई दिनुपथ्र्यो । त्यस्तै “स्वत्वको विघटन” कविताको अन्तिम अनुच्छेदमा संबोधित ब्यक्तिहरु तथा प्रश्नहरु कमै प्रभावकारी छन् । कताकता कवि कविताको लेखकिय चेतबाट बिमुख भई पाठकलाई सोच्ने अवसर नै नदिइ सबैकुरा आफैँले भनिदिँदा कविताको सौन्दर्य फिका लाग्छ ।

तथापी थापाले आफूलाई कवितामै रमाउने सर्जकको रुपमा स्थापित गराउन सफल देखिन्छन् । गहन काब्यिक चेतबाट निर्देशित भएर कविता लेखिरहेका यूवा कवि थापा समय सँगै परिवर्तन भइरहेका पाठकका साहित्यिक स्वाद सँग परिचित भई आफूलाइ परिवर्तन गर्दै जान सके साँच्चै नै शब्दहरुले कवि थापाको मात्र नभइ समग्र पाठकको सहयात्री बन्न सक्छन् । त्यो भन्दा माथी, कविताको मृत्यू बारे सोच्नेहरुका लागि पनि पूर्नविचार गर्न वाध्य बनाउनेछ ।

पुस्तक : सहयात्री शब्दहरु
लेखक : दीपेन्द«सिंह थापा
प्रकाशक : शब्दहार क्रिएसन्स
पृष्ठ : ६६
मूल्य : रु १२५

भाषामा अन्याय

उपन्यास कमै लेखिने बिधा भएर पनि साहित्यमा यसको विशेष स्थान यस अर्थमा छ कि यसका पाठक अन्य बिधाका भन्दा बढी छन । बिश्व साहित्यको इतिहास हेर्ने हो भने पनि यो देखिन्छ कि एक मात्र उपन्यास राम्ररी चलेर पनि नाम र दाम दुबै कमाएका साहित्यकारहरु प्रशस्तै छन । हार्पर ली, एन्ना सेवेल, एड्गार एलन पो, ईमाइल ब्रोन्ट, बोरीस पास्तरनाक, राल्फ एलिसन यस समूहका केहि प्रतिनिधी उदाहरणहरु हुन ।

नेपालको सन्दर्भमा हेर्दा नेपाली लेखकले अंग्रेजी र नेपाली दुबै भाषामा उपन्यास लेख्ने गरेका भएता पनि अंग्रेजी भाषालाई माध्यम बनाएर अभिब्यक्त गर्ने क्षेत्रमा भने उती धेरै काम भएको छैन भनेर भन्यो भने गलत चाहिँ हुँदैन । यसै दुर्लभ परिदृष्यको एक उदाहरण हो शिवानी न्यौपानेको दोश्रो उपन्यास क्रसिङ्ग स्याडोज । यसअघि उनको पहिलो कृति मोनिका प्रकाशित भइसकेको छ ।

भर्खरै बजारमा आएको यो उपन्यास बिषयगत, बिधागत र भाषागत आधारमा ब्याख्या बिश्लेषण गर्न सकिन्छ । उन्नाईस अध्यायमा बाँडिएको यो कृतिले माया— प्रेम, घृणा, द्वेष, घुसखोरी, भ्रष्टाचार जस्ता बिश्वव्यापी तथा जल्दाबल्दा बिषयबस्तुलाइ प्रमुखताका साथ उठाएको छ । जीवन र माया, बिश्वास र मायाका बीचको प्रेमकहानी, ककनी, मसेल, तान्द्राङ र काठमाडौंमा सन् २००७, २००८, २०१० र २०११ मा घटेका चार घटनाहरुको अनुसन्धान र यसमा संलग्न प्रहरी अधिकृत एस. एस. पी. हरिहर सिंह र एस. पी. रतन यादबहरुले अनुसन्धानका सिलसिलामा गर्नु परेका  बिभिन्न क्रियाकलापहरु यस उपन्यासले समेटेका प्रमुख घटनाहरु हुन ।
उपन्यासकी प्रमुख पात्र मायालाई एक सबल नारी पात्रको रुपमा चित्रण गरिएको छ । साथै उनको प्रतिबद्घता पनि प्रसंसनीय छ । कथानक आफैंमा दिक्दारलाग्दो छैन । अब के हुन्छ भनेर कथामा अनुमान गर्न सकिने औषत नेपाली उपन्यास÷कथा भन्दा यो उपन्यास पृथक छ । पाठकले गरेको अनुमान प्रायसः गलत साबित हुन्छन । जिन्दगीका मोडहरुमा बिभिन्न हण्डर र ठक्कर खाएकि, कथाको कुनै अंशमा आत्महत्या गर्न तयार प्रमुख पात्र माया एकाएक काठमाडौं बिश्वविद्यालयमा छात्रवृत्ति पाएर एमबिबिस पढ्न थाल्छिन, पछि फेरि अचानक भारत जाने निधो गर्छिन, जुन पाठकले गर्ने अनुमान भन्दा फरक लाग्छन ।

उपन्यासमा प्रयुक्त सम्पादकिय र समाचारका दृष्टान्तहरुले घटनाहरु एक अर्कालाइ जोड्न सहयोग गरेको देखिन्छ । यस्तो ‘प्रयोग’ को कारण लेखकको पृष्ठभूमीको उपज हुन सक्छ । हत्याको खोज तथा अनुसन्धान जासूसी प्रकृतिको छ जसले जासूसी उपन्यासले ख्याती कमाएको  १९औं शताब्दीको पश्चिमा साहित्यिक प्रवृतिलाइ सम्झाउँछ । यद्यपि खोज तथा अनुसन्धानलाई राजनीतिले कसरी प्रभाव पार्छ भन्ने कुरा पनि देखाउन खोजिएको छ । अनुसन्धानमा संलग्न सिनियर र जुनियर अधिकृत बीचको अहम्को द्वन्द्व (इगो कन्फ्लिक्ट) पनि चित्रित छ । एस. पि. रतनलाई राम्रो चित्रण गर्न खोज्दा खोज्दै पनि कतिपय ठाउँमा घुस लिएको देखाइएको छ । त्यस्तै जनयुद्वको  धङ्गधङ्गीलाई लेखकले उपन्यासमा ल्याएपनि सूर्यले मायासगँ गर्ने क्रान्तिकारी कुरा बाहेक अन्त उल्लेख भएको पाइँदैन । जुनसुकै कारणले जीबनलाई बिभिन्न हत्या गर्न उक्साए पनि उसको चरित्रले नेपाली राजनीतिका हस्तिहरुको अपराधिक पृष्ठभूमिलाई संकेत गर्दछ ।

कथानक राम्रो हुँदाहुँदै पनि रुपगत र भाषागत संतुष्टि लिने ठाउँ भने कतै पनि छैन । लेखक पत्रकारिता पृष्ठभूमीकै भएपनि बाक्यसंरचना, शब्द चयन र हिज्जेमा यसको प्रभाव ज्यादै कमजोर छ । भद्दा लाग्ने बाक्य र बाक्यांशले बिषयबस्तुको गहनतालाइ छाँयामा पारिदिन्छ । धेरै पात्र, बहु कथानक र प्रत्येक पात्रको यस्तो र उस्तो बिशेषता भनेर गरिएको अनावश्यक पात्र चित्रणले कथाको स्वादलाइ नराम्ररी प्रभाव पार्नुका साथै पाठकको मूल्याङ्कन गर्ने अधिकार समेत हनन गरेको छ । भिक्टोरियन समयमा लेखिएका लम्बेतान, बहुकथानक, पात्रहरुको भीड भएका उपन्यासलाई आधुनिक समालोचकहरुले ब्याख्या गर्दा प्रयोग गर्ने अभिब्यक्ति “लुज एण्ड ब्याग्गी मोन्स्टर” यस उपन्यासका सन्दर्भमा प्रयोग गर्दा पनि अनुचित हुँदैन ।

उपन्यास शुरु हुनु भन्दा अगाडिको “कृतज्ञता” खण्ड पढ्दा आशा गरेको कुरा उपन्यास पढ्दा पटक्कै पाईदैन । यस खण्डमा लेखिकाले ‘सम्पादन’को भूमिका मात्र उल्लेख गरेकि छैनन कि यो उपन्यासको सम्पादनमा संलग्न केहि मूर्धन्य सम्पादकको खुलेरै प्रशंसा गरेकि छन । तर वास्तबमा यो उपन्यासको सम्पादन, पश्चिमा विश्वबिद्यालय गएर सम्पादन पढेकी लेखिका र सम्पादन गर्ने सम्पादकले सम्पादन गरेजस्तो लाग्दैन । यो समस्या हिज्जे, ब्याकरणका साथसाथै कर्ता—क्रिया संबन्ध र शब्द चयनमा पनि देखिन्छ । पृष्ठ नं ३ को स्टिभ जोब्सको नाम,  पृष्ठ २७ मा “अन्प्लिजेन्ट” अगाडी प्रयोग गरिएको आर्टिकल, पृष्ठ २८ मा “इन्सेक्ट” अगाडी प्रयोग गरिएको आर्टिकल, पृष्ठ ३२१ मा बहूबचन “विमिन” अगाडी प्रयोग गरिएको आर्टिकल र सोहि पृष्ठमा तृतीय पुरुष एकवचन “सी” सँग प्रयोग गरिएको क्रियापद “ड्रप” यस्ता केहि उदाहरणहरु हुन । त्यसैगरि पृष्ठ १०मा प्रयुक्त पोरिङले फरक अर्थ दिइराखेको छ, पृष्ठ २३० को अन्तिम अनुच्छेदमा ‘अल’ सँग प्रयोग गरिएको “एभिडेन्स”, पृष्ठ ३०० मा लेखिएको “हि टास्क”(सायद हिज टास्क), पृष्ठ ३०१ मा लेखिएको “अ इजि टार्गेट रियल्ली” धेरै मध्ये केहि उदाहरण हुन । पृष्ठ १८ को प्रथम अनुच्छेदमा लेखिएको “आइ ह्याभ एन इक्जाम टु गिभ” ले त झन “कृतज्ञता” लाई गिज्याइरहेको आभाष हुन्छ ।

यसका साथसाथै लेखिकाको जर्वजस्त रोमनमा लेख्ने कुरा पनि सान्दर्भिक लाग्दैन । केहि त्यस्ता शब्दहरु जसले नेपालीपना बोकेको हुन्छ, त्यस्ता शब्दहरुको अनुबादले स्वाद बिग्रने डरले रोमनमा लेख्नुलाई राम्रो मानिन्छ । उपन्यासमा केहि शब्दहरु ‘दाइ’, ‘दिदी’, ‘छोरा’, ‘छोरी’ को रोमन प्रयोगलाइ स्विकार्न सकिए पनि “हे भगवान, हे भगवान, हे भगवान”(पृष्ठ २५), “छोरा के भयो त्यस्तो ? ” (पृष्ठ १०६) लाई रोमनमा लेख्दा आउने साहित्यिक खल्लोपना चियालाइ “टि” नलेखेर “चिया” नै लेखेर आउने स्वादले पनि विस्थापन गर्न सक्दैन बरु झन तिक्तता थप्छ ।

अहिले बहसको बिषय छ— नेपाली साहित्यलाई कसरी अन्तराष्ट्रियकरण गर्ने ? हामीसँग दुईवटा विकल्पहरु छन् । या त अंग्रेजीमा लेख्नुपर्यो, कि नेपालीमा लेखिएकालाई अंग्रेजीमा अनुवाद गर्नुपर्यो । पहिलो विकल्प  सबैले गर्न सक्दैनन न त दोस्रो विकल्प नै सहज छ । यद्यपि दुबै विकल्पमा गर्न सकिने प्रशस्तै संभावनाहरु भने छँदै छन । जसले अंग्रेजीमा कलम चलाउँछन्, उनीहरुले त्यसलाई न्याय गर्न सक्नुपर्यो ताकि पाठकले भाषागत तथा विषयगत खिन्नताको भारी बोक्नु नपरोस । त्यसैगरि अनुवाद गर्नेले पनि अनुवादकीय न्याय गर्न सक्नुपर्यो । यो उपन्यास अन्तराष्ट्रिय भाषामा नै लेखिएको भएता पनि अन्तराष्ट्रिय त के यो समीक्षक जस्ता भाषाका राष्ट्रिय बिद्यार्थीहरुले पनि भाषिक न्यायको खडेरी महसुस गरेको कुरा छर्लङ्गै छ ।

उपन्यासका कथाहरु रोचक र ध्यान तान्ने हुँदाहुँदै पनि सम्पादनजन्य र भाषागत कमजोरीले उपन्यासको ओजलाइ घटाएको मात्र छैन कि एउटा रफ्तारमा उपन्यास पढेर आनन्द लिँदै भाव खोतल्नु पर्ने बेलामा खिन्नता बेहोर्नु पर्ने बाध्यता छ—भाषाले सारलाई न्याय गर्न नसक्दा । पाचँतारे होटलमा  फरक किसिमले तामझामका साथ बिमोचित भएको उपन्यासले आम पाठकको आकांक्षालाई भाषागत न्याय गर्न सकेको छैन । अतः भद्दा बाक्य र बाक्यांश, अमिल्दा शब्द चयन, नमिलेका हिज्जे, अनावश्यक रोमन र ‘प्रयोग’ आदिले रसियन समालोचक मिखायल एम. बाक्थिनको रङ्गमञ्चको नायक अर्थात उपन्यास कुरुप भएको महसुस हुन्छ ।
कृति : क्रसिङ्ग स्याडोज
लेखक : शिवानी न्यौपाने
प्रकाशक : वी रिड
विधा : उपन्यास
पृष्ठ : ३२४
मूल्य : रु ३५०

सुदूरबाट विनित विद्रोह (Review)

कविता कस्तो हुनुपर्छ वा कस्तो हुनुहुँदैन ? कवितामा के लेख्ने र के नलेख्ने ? कविता कस्का लागि लेख्ने ? आदि वर्षौदेखि उठ्दै आएका उत्तरित तर विवादित प्रश्न हुन । ग्रीक विचारक प्लेटो कवि र कविताका विरोधी थिए । उनी कविलाई देशनिकाला गर्नुपर्ने तर्क राख्थे । उनका विचारमा कविताले उद्वेगहरूलाई सिञ्चित गराउँछ र यथार्थताबाट टाढा लैजान्छ । तर रोमन साम्राज्यमा कविलाई ‘भेट्स्’ अर्थात विचारक मानिन्थ्यो, अनि कवि र कविताको सम्मान गर्थे । स्वच्छन्दतावादी कवि पि.वि. शैलीले त कविलाई “अन्एक्नोलेज्ड लेजिस्लेचर अफ द वल्र्ड” अर्थात विश्वका अवैधानिक विधायक भनेका छन् । अमेरिकी कवि रोबर्ट फ्रष्ट कविता विशेष ज्ञान दिएर अन्त्य हुनुपर्ने तर्क राख्छन् ।

यी त भए केही पश्चिमेली विचारका  कवि र कविताका बारेमा विचारहरू । नेपालको सन्दर्भमा पनि यतिबेला घनिभुत छलफलको विषय छ्र ः कविता कस्तो हुनुपर्छ ? उत्तर दिने प्रयास पनि गरिँदैछ । नेपाली  कविता  हुनुपर्छ ‘नेपालीपन’ उजागर गर्ने किसिमका हुनुपर्छ नकि पश्चिमा विम्व र संकेतको अतिशय प्रयोगबाट प्रताडित । कवितामा नेपाल हुनुपर्छ । माटोको गन्ध हुनुपर्छ । पाखो—पखेरो बोल्नुपर्छ । नसुनिएकाहरू सुनिनुपर्छ , नवाचिएकाहरू वाचिनुपर्छ ।

यही उत्तरलाई मुर्तरुप दिन्छन् हेमन्त बिवसका कविताले । उनले आफ्नो पछिल्लो कविता सङ्ग्रह “सैपालको आँगन” (३४ कविता) मार्फत नेपालको सुदुरपश्चिम भेगमा प्रचलित विभिन्न धार्मिक साँस्कृतिक, ऐतिहासिक पहिचानलाई अभिव्यक्त गरेका छन् । उनका कवितामा सैपाल मुस्कुराइरहेछ , बछेडी खोला, र सेती खोला सुसाइरहेकाछन्, धुर्कोट र खप्तड गर्विलो इतिहास बोकेर उभिरहेछन् । उनले यथार्थ लुकाउँदैन् , कमलरी र देउकीका विडम्बनाहरू समेत खोतलेका छन् । उनका कविता नारामात्र वा कुण्ठाको अभिव्यक्ति मात्र होइनन् ।
विवसका कवितामा शब्दहरूले चित्र निर्माण गरेका छन् । वोधगम्य भाषामा समयवोध प्रतिविम्वित छ । उनका पात्र गरिव छन, तर स्वभिमानी छन्, भीख माग्दैनन् चाहे उनीहरू गरिवी, समस्या, अन्याय र एक्लोपनसँग साक्षात्कार गरिरहेका र पीडाका गीतहरू नै गाइरहेका किन नहुन् ।

वीसौ शताब्दीका महान कवि तथा समालोचक टि. एस. इलियटले “ट्र««ेडिसन एण्ड इण्डिभिजुअल ट्यालेन्ट” निबन्धमा पराम्परागत ज्ञानकै सापेक्षतामा मौलिकताको अभ्युदय हुने तर्क गर्दै लेखेजस्तै हेमन्त विवश परंम्परालाई विषेश स्थान दिन्छन् । इलियटका शब्दमा ‘परम्परा एक विशेष महत्वको विषय हो, जुन पैत्रिक संपत्तिजस्तो एक पुस्ताबाट अर्को पुस्तामा सर्दैन । सो प्राप्त गर्न विशेष परिश्रम आवश्यक छ ।’ विवसले त्यो परिश्रम गरेका छन् । उनका कवितामा पुर्खौदेखिका ऐतिहासिक तथा साँस्कृतिक सन्दर्भहरू, देउडा, धमारी, ठाडी, माघी, तेलेको लेक, वर्छयान, रिपुमल्लका पालाका माटाका भाँडाहरू, अर्जुन शाहीको शिला आदिलाई विम्वका रुपमा प्रयोग गरेका छन् । तर उनी परम्पराका अन्ध समर्थक होइनन् बरु विकृतिहरूको खुलेर विरोध गर्छन् । सुदुर पश्चिममा ब्याप्त अन्धविश्वासका कुरितीलाई हटाउनु पर्ने आवाज वुलन्द गर्छन् । झारफुक, धामी झाँक्री प्रथा, देउकी प्रथा, कमलरी प्रथाका विरुद्ध जोरले चिच्याउँछन् ।

उनका कविताको सबैभन्दा गर्विलो पक्ष त उनी “सत्ता–प्रायोजित इतिहास” का विपक्षमा छन् । उनी सिमान्तकृतको वैकल्पित इतिहास लेख्न चाहान्छन्, नलेखिएको इतिहास लेख्न चाहन्छन् । शक्तिको आडमा लेखिएको इतिहासलाई प्रश्न गर्न चाहन्छन् । यस अर्थमा दार्शनिक मिसेल फुकोले भनेजस्तो उनी नवऐतिहासिक आन्दोलनका हिमायती बन्न पुगेका छन् ।  सुदुरपश्चिमका आम जनताको इतिहास एक अलिखित इतिहास हो । हलीको इतिहास अलिखित इतिहास हो, कमलरी र देउकीको इतिहास अफिसियल इतिहासमा अट्न सकेको छैन । कवि विवश हलीलाई प्रमुख पात्र बनाएर लेख्छनः
हेर्न पनि हुन्न उसले साहुको घरको गोरस
रिसाउँछन् साहुका देवता ः बिग्रिन्छ भैंसी
किनकि
ऊ पानी नचल्ने जातको मान्छे
ऊ हली ।

“हली” नै शीर्षकको अर्को कवितामा अन्यत्र उनको पात्र हली भन्छः

हलो जोतेर सीता उब्जाउने
        सीताको मन्दिरमा कहिल्यै जान नपाउने
        म उही अभागी हली हँु मालिक ।
“सृृष्टिको पूर्ण आकार” भएर पनि सिमान्तकृत बनाइएका आमाहरू, “विद«ोहको आवाज” लिएर “समाजको ऐजेरुलाई” जरै देखि उखेल्न खोज्ने “भविष्यका आमाहरू,” कविका पीडाहरू, परिश्रमी बाबाका पौरखी हातका कथाहरू पनि अटाएका छन् उनका कवितामा । सुदुरपश्चिमका साँस्कृतिक, भाषिक, धार्मिक सम्पदाप्रति गर्व गर्छन् । मानवताका गीतहरू गाँउछन् उनका कविताका पात्रहरू चाहे जतिसुकै दुःखमा परेका किन नहुन् । दुःखको उपल्लो अवस्थामा पनि आत्मा वेच्दैनन्, विचलित हुँदैनन् । बरु देउडा धमारी र ठाडी गाउँदै पिडालाई शक्तिमा वदल्न उद्दत रहन्छन् ।

        सधैँ चर्चामा रहने शहरलाई उनले “क्रोधपुर्ण ध्वनी निकाल्ने” अहंकारको नरसिंहा बजाउने एक विकृत आकृतिको रुपमा चित्रण गरेका छन । प्रेमदिवस लाई धनी र सभ्य कहलिएका सहरियाको दिवसको रुपमा चित्रण गर्दै स्थानिय रितिरिवाज हाम्रा गहना भएको तर्फ आवाज उठाएका छन् । विशेष धार्मीक, साँष्कृतिक तथा ऐतिहासिक शब्दावलीको अर्थ सहित लेखिएका कविताहरू नेपाली माटो र विशेषतः सुदुरपश्चिमका परिचायक कविता हुन् । उनका धेरैजसो कविता सिमान्तकृत वनाइएकाहरूका कथा हुन् । कुनै कवितामा कविको आवाज सानो सुनिए पनि, सामान्यतः उनका कविता आवाजविहिनहरूका पक्षमा उठाइएका आवाज हुन्ः हलीका, परिश्रमी बाबाका, देउकीका, कमलरीका, आमाका, बझाङ्गका, कर्णालीका अनि सैपालको आँगनका । सीमामा उभिएको मानिसले केन्द्रलाई दिने एउटा विनित र अहंकाररहित चेतावनी उनको कविताको मूल स्वर हो, जसको उत्कृष्ट उदाहरणका रुपमा यी हरफहरूलाई लिन सकिन्छः

मलाई थाह छ
माथि, महलबाट
तल, माटोमा उभिएको म हलीलाई
त्यति सजिलै देख्नुहुन्न
आखिर जेसुकै भए पनि
हजुरको गगनचुम्बी महल पनि त
माटोमै उभिएको छ ।

भावना प्रधान विवशका कविताहरु दर्जनौं ‘उपमा’ले भरिपूर्ण छन । समाजको पूर्ण चित्रण सम्भ्रान्तको दृष्टिकोण समेतबाटमात्र पूरा हुन्छ भन्ने सत्यतालाई आत्मसात गर्न सकेका भए सुनमा सुगन्ध हुने थियो कि ? यपद्यी केन्द्रका बिरुद्वका सूदुरबाट गरिएको बिनित बिद्रोहको संग्रह अवस्य नै एक संग्रहणीय पुस्तक हो ।

कृति : सैपालको आँगन
विधाः  कविता
कृतिकार :  हेमन्त विवश
प्रकाशकः  स्कलर्स पब्लिकेशन एण्ड प्रिन्टिङ् प्रा.लि.
पृष्ठः ९३

ईराक युद्धको त्रासदी (Review)

bit.ly/1oawNCd 

दोस्रो विश्वयुद्धको समाप्तिपछि उपन्यास लेखनको क्रम उल्लेख्य रुपमा वृद्धि भयो । ति उपन्यासहरुले विगतमा नउठाएका विविध विषयवस्तुहरु तथा विचारहरुलाई साहित्यमा भिœयाए । लेखकद्वय रोनाल्ड कार्टर र जोन म्याक्टेका अनुसार मुख्यगरि युवा तथा तल्लो वर्गका, नवशिक्षित मध्यम वर्ग, महिला तथा जातिय अल्पसंख्यक, समलिंगी लगायतका समुहहरुका आवाजहरु त्यस समयका उपन्यासले स्थापित गरायो ।

बिसांै शताब्दीको सुरुवाती देखिनै विश्वले दर्जनौ युद्धहरुको सामना गर्नुपर्यो । बोअर वार, पहिलो विश्वयुद्ध , दोस्रो विश्वयुद्ध, भियतनाम युद्ध, खाडी युद्ध, जस्ता युद्धहरुले विश्वलाई तहसनहस वनायो र ति युद्धहरुले निम्त्याएकोे विभिषिका तत समयका साहित्यका प्रमुख विषयवस्तु वने । अझ महत्वपूर्ण त दोस्रो विश्वयुद्ध पछि वेलायतको सामरिक शक्ति ओझेलमा पर्दै गयो र यसको स्थान अमेरिकाले लियो । तत्पश्चात अमेरिकाले बिभिन्न बहानामा इराक, अफगानिस्तान, सिरिया जस्ता राष्ट्रहरुमाथि धावा बोल्यो र परिणामस्वरुप हजारांैको ज्यान गयो र अरवौंको सम्पत्ति नोक्सान भयो ।

यसै सन्दर्भमा वंगलादेशी लेखक साद जी होसेनले अमेरिकाले इराकमाथी गरेको आक्रमणको घटनालाई आधार वनाएर सन् २०१५ को अन्त्यमा “ईस्केप फ्रम बग्दाद !” अर्थात “बग्दाद बाट भाग्दा” शीर्षकमा एक उपन्यास लेखेका छन् । उपन्यासको शीर्षकले नै उपन्यासको सारांश बोक्छ अर्थात कोहि पात्र युद्धको त्रासदीले विचलित भई कतै भागेको कथा हो यो ।

प्रायस : प्रागकल्पना, विज्ञान कथा तथा ब्ल्याक कमेडी लेख्ने कथाकार होसेनले यस उपन्यासमा  पनि ऐतिहासिक कालखण्डमा घटेको इराक युद्धलाई हाँस्यको शैलीमा प्रस्तुत गरेका छन् । साथसाथै यथार्थ घटनामा आधारित भए तापनि कल्पनाको कलेवरले वरिपरिबाट छोपेर एक सुन्दर सिर्जना  जन्माउने प्रयास गरेका छन् । यद्यपि लेखक युद्धको पक्षमा भने पटक्कै छैनन् बरु उनले युद्धलाई एक निकृष्ट र अमानविय तथा साँच्चै नै कुरुप घटनाको रुपमा चित्रित गरेका छन् । युद्धग्रस्त इराकमा वाँच्दाका विसंगतिहरुलाई हाँसोको शैलीमा व्यक्त गर्दै गर्दा उनी युद्धका परिणामहरुप्रति उत्तिकै तिखा वाणहरु फ्याँकिरहेका छन । विश्वभर मानिसहरु अन्याय, थिचोमिचोका साथसाथै हिंसाका घटनाहरुको सिकार हुन परेको प्रति लेखक अति नै चिन्तित छन् ।

चित्ताकर्षक बुक कभर भित्र ३६ वटा कथामा उनिएको उपन्यासको अन्त्यमा ‘एपिलग’ (उपसंहार) र नोट्सहरु पनि समाविष्ट छन् । कथामा प्रयोग भएका वा सन्दर्भका रुपमा चर्चा गरिएका तर सम्पूर्ण पाठकहरुका लागि बोधगम्य नहुन सक्ने शव्दावली तथा सन्दर्भहरुलाई नोट्समा दिएको जानकारीले सुबोध्य वनाएको छ ।
यस उपन्यासको कथानक नौलो छैन । बिसौं शताव्दीका एक महान प्रयोगात्मक आख्यानकार कुर्त भोनेगटको उपन्यास स्लटरहाउस फाईभसँग यो उपन्यास धेरै हदसम्म मिल्दोजुल्दो छ । सन् १९४४ डिसेम्वर १९ मा भोनेगट वास्तविक जिवनमानै जर्मन फौजदारा बन्दी वनाईएका थिए र जर्मनीको एक शहर ‘ड्रेसडेन’ पठाईएका थिए र सन् १९४५ को फेव्््रूअरी १३—१४मा अमेरिकी फौजले गरेको बमवारीमा ज्यान जोगाउन सफल भएका थिए । भोनेगटको माथि उल्लेखित उपन्यासको पात्र बिल्लि पिलग्रिम पनि अमेरिकी फौजको बमवारीबाट सोही शहर ड्रेसडेनमा ज्यान जोगाउन सफल भएको देखाईएको छ  ।

ठीक त्यसैगरि, यो उपन्यास ईस्केप फ्रम वग्दाद ! का दूई प्रमूख पात्रहरु दागर र किन्जाले ईराक युद्धको समयमा बग्दाद शहरमा दुःखले ज्यान जोगाउन सफल हुन्छन् । युद्धले सवै कुरा गुमाईसकेका उनीहरुको गुमाउन बाँकी अरु केही थिएन । जव अमेरिकी सेनाले ईराक र मूख्यगरि राजधानी शहर बग्दादमाथि आक्रमण गर्छन तव यी दुई पात्रहरुले ज्यान जोगाउनका लागि हरतरहले प्रयास गर्छन् जुन प्रयास भोनेगटको पात्र बिल्लिको संघर्षसँग ठ्याक्कै मिल्छ । भोनेगटले प्रयोग गरेको ह्यूमरको शैली पनि उपन्यासकारले दुरुस्तै उतारेका छन् । फरक यतिमात्र हो कि भोनेगटको कथाको सन्दर्भ दास्रो विश्वयुद्धको अन्त्यतिरको हो भने होसेनको कथाको सन्दर्भ  एक्काईसौ शताव्दीको शुरुका वर्षको इराक युद्धको । उस्तै प्रकृतिको आततायी घटनाक्रमलाई भोनेगटले प्रयोगात्मक शैलीमा व्यक्त गरेका छन् भने होसेनले परम्परागत शैलीमा ।

यो उपन्यासले नयाँ मोड लिन्छ जब दागर, किन्जा र उनीहरुले वन्दी वनाएको सद्धाम हुसेनको एक समर्थक समेतलाई “लायन अफ अक्कड” नाम दिईएको एक हत्यारालाई पत्ता लगाउने जिम्मेवारी दिईन्छ । उनीहरु यस लक्ष्यमा सफल हुन नसकेपनि एक अनौठो प्रकृतिको घडी भेटाउछन् जसको पछि केही शक्तिशाली व्यक्तिहरु पनि लागेका हुन्छन । यी पात्रहरुलाई मोसुल नामक स्थानमा पुग्ने लगायतका विभिन्न चरणमा एक भ्रष्ट अमेरिकी शैन्य प्राईभेट हफम्यानले सहयोग गरिरहेको हुन्छ ।

मध्य बिसांै शताब्दीमा समालोचकहरुले भन्ने गरेको “उपन्यासको मृत्यू” यस उपन्यासको सन्दर्भमा उति लागू हुदैन । समालोचकहरुले सो समयमा वास्तममा उपन्यासको मृत्यू घोषणा नगरि परम्परागत ढर्रामा लेखिने उपन्यासका दिन गएको घोषणा गरेका थिए । अर्थात शुरुवात, मध्य र अन्त्य खोज्ने एरिस्टोटलियन धारका कथाको समय सकिएको घोषणा गरेका थिए ।

वास्तममा नै दोस्रो विश्वयुद्ध पश्चात साहित्य लेखनमा विभिन्न प्रयोगहरु भए । कुर्त भोनेगट, मार्टिन अमिस, जोन अपडाईक, टाकेहिको इनोही , स्टेफन किङ्गहरुले उपन्यासका विभिन्न पक्षहरुमा प्रयोगहरु गरेका छन् । माथि उल्लेखित भोनेगटको उपन्यासमा पनि मूख्यगरि “समय”लाई प्रयोग गरिएको भएतापनि एक्काईसौ शताब्दीको शुरुमा लेखिएको होसेनको यो उपन्यासमा भने कथा पुरानै शैलीका लेखिएको छ । यद्यपी यस उपन्यासले प्रागकल्पना, इतिहास, विसंगति, र हाँसोलाई एकै ठाउँमा ल्याएर विधागत दिवारलाई भने भत्काएको छ । उनले युद्धको दृश्यात्मक नारकिय चित्रण पस्केको छन् तर पाठकहरु यी घटनाहरु पढ्दा नहाँसीकन रहन सक्दैनन् । होसेनले युद्धको विभिषिकाको साथसाथै मदर डाभाला र गेवरका सन्दर्भहरु प्रयोग गरेर इस्लामका सुनौला युगसँग सम्वन्धित  बिभिन्न पक्षहरुलाइ पनि उजागर गर्न भ्याएका छन् ।

पछिल्ला दुई दशकका इराकसँग सम्वन्धित विभिन्न घटनाक्रमका बारेमा ज्ञान दिने यो पुस्तक भाषागत रुपमा भने  सवै पाठकका लागि पँहुचयोग्य छैन । तथापि युद्धको नियतिको विरुद्धमा लेखिएको यो एक दृश्यात्मक उपन्यास हो ।

पुस्तक : स्केप फ्रम बग्दाद !
लेखक : साद जी होसेन
विधा : उपन्यास
प्रकाशक : एलेफ
मूल्य : भा.रु. ३९९

अल्बानियालीको आख्यान (Review)

समय दोस्रो बिश्वयुद्धको । इटालीका तत्कालिक शासक बेनिटो मुसोलिनिको आदेशमा सन् १९३९ अप्रिल ७ मा जनरल अलफ्रेडो गुजोनीको नेतृवको फौजले अल्बानियाका तत्कालिन राजा जोग (जोगु) माथि विजय प्राप्त ग¥यो । उनको यो आक्रमण रणनैतिक थियो । उनी अल्बानियाबाट ग्रीस हुँदै अन्य छिमेकी मुलुक माथी आधिपत्य कायम गर्न चाहान्थे । तर उनी यस लक्ष्यमा भने सफल हुन सकेनन् । बरु एडोल्फ हिटलरका नाजी सैन्यले युगोस्लाभिया, ग्रीस जस्ता छिमेकी मुलुकहरुका साथसाथै अन्ततः इटाली नियन्त्रित अल्बानिया पनि आफ्नो अधिनमा लियो ।

यहि समय अर्थात् सन् १९४३ मा अल्बानियामाथि जर्मनी ले आधिपत्य कायम गर्ने क्रमका र त्यस पछिका घटनाचक्रलाई उपन्यासको प्रमुख विषयवस्तु बनाएका छन्, ईस्माइल कादरीले उनको उपन्यास द फल अफ द स्टोन सिटी अर्थात् ‘ढुङ्गे शहरको अवसान’मा ।

अल्बानिया इतिहासका विभिन्न कालखण्डमा तानाशाहबाट शासित मुलुक हो । अटोम्यान शासनका समयमा क्रिष्टियन धर्म मान्ने अल्बानियालीहरु इटाली, ग्रीस, इजिप्ट लगायतका मुलुकमा शरण लिन गएका थिए । नभागेका वा अल्बानियामा नै रहेकाहरु भने धर्म परिवर्तन गरेर मुस्लिम बने । भनिन्छ, अठारौं शताब्दी सम्ममा दुई तिहाई अल्बानियालीहरुले धर्म परिवर्तन गरेका थिए । ठूलो संख्यामा मुस्लिम जनसंख्या बनाउन सफल भएकै कारण सन् १९१३ सम्म अटोम्यान शासन टिकेको थियो ।

प्रथम विश्वयुद्धताका अल्बानियामा कुनै निश्चित सरकार नभएकोमा जोग ले शासन सुरु गरे । यो देश दोस्रो विश्वयुद्धताका सन् १९३९ देखि १९४३ सम्म इटाली र त्यसपछि जर्मन नाजीहरुको नियन्त्रणमा रह्यो । दोस्रो विश्वयुद्धपछि स्टालीन समर्थक कम्युनिष्ट नेता इन्भर होक्साले अल्बानियामा कम्युनिष्ट शासनको सुत्रपात गरे ।

यिनै ऐेतिहासिक घटनाहरु कादरीका उपन्यासका प्रमुख विषयवस्तु हुन् । विशेष गरी उपन्यासले हिटलरका नाजी सैन्य अल्बानियामा आएपश्चात् देखि कम्युनिष्ट शासनसम्मको घटनाक्रमलाइ समेट्छ । जर्मनी सैन्य स्वघोषित “स्वतन्त्रताका पुजारी”को भेषमा अल्बानिया छिरेपश्चातको पहिलो स्टेशन हो −जिरोकाष्टर अर्थात् प्राचिन ‘स्टोन सिटी’ । यहि शहर र यसको वरिपरी बिकसित घटना र मुख्यतः यस शहरले देख्नु भोग्नु परेका सन्दर्भहरुको सेरोफेरोमा कथा घुमेको छ । सोहि सहरमा एउटै नामधारी दुईजना डाक्टरहरु बस्थे, जसलाई छुट्याउन ‘बिग डाक्टर गुरामेटो’ र ‘लिटिल डाक्टर गुरामेटो’ भन्ने गरिन्थ्यो जसमध्ये भूमिकाको आधारमा पहिलो डाक्टर प्रमुख पात्र हुन ।

हुनत नाजी फौजको अघि अल्बानियालीले आत्मसमर्पण गर्नु सिवाय अर्को विकल्प थिएन यद्यपी केहिले प्रतिकार स्वरुप जर्मनका मोटरसाइकलमाथि आक्रमण गरेपछिको परिणाम स्वरुप सयौं अल्बानियालीलाई नाजी सैन्यले बन्दी बनाइसकेका थिए । तर कथाले एक फरक मोड लिन्छ जब बिग डाक्टर गुरामेटोले नाजी फौजका कमान्डर फ्रिज भोन स्वाबेलाई एक विशिष्ट आतिथ्यताका साथ आफ्नै घरमा रात्रीभोज आयोजना गरेर स्वागत गर्छन्, सन् १९४३ सेप्टेम्बर १६ तारिखका दिन । युद्घले थकित र बुढा देखिने सैन्य कमाण्डर र डा. गुरामेटो बिश्वविद्यालय पढ्दाका दोस्तीहरु थिए । तर यहि विषयलाई लिएर अल्बानियाली जनताहरु दुई खेमामा बाडिन्छन्— डाक्टर देशद्रोही या राष्ट्रसेवक ?

कमान्डरसँगको चिनजानी र डाक्टरको प्रयासको परिणामस्वरुप नाजी फौजले बन्दी बनाइएकाहरु  छुट्छन् जसमा सामान्य अल्बानियालीका साथै एक प्रसिद्ध औषधि व्यापारी यहुदी पनि थिए । डाक्टरका प्रसंशकले उनलाई एक कुशल कुटनीतिज्ञ भनेर उनको सफलताका प्रशंसा गरे भने विपक्षीहरुले जर्मनीमा पढेको स्त्रीरोग विशेषज्ञ डाक्टरले शत्रुलाई आतिथ्यता ग¥यो भनेर उनको खोइरो खने ।

डाक्टरलाई त्यतिबेला समस्या पर्छ जब दोस्रो विश्वयुद्धको समाप्ति पछि अल्बानियामा कम्युनिष्टहरुको शासन शुरु हुन्छ । उनीहरुले डाक्टरलाई नाजीहरुसँग सहकार्य गरेकोमा आलोचना मात्र गरेनन् उनी र उनीसँग नाम मिलेकै कारण दुबै डाक्टर यातनाको भागिदार बन्छन् । मुख्यतः यहुदीलाई छुटाएको विषयलाई लिएर डाक्टरलाई बढी नै केरकार गर्छन । जर्मनका शत्रु मानिने यहुदीलाई समेत छुटाएको यो घटनालाई एक संकास्पद देशद्रोही घटनाको रुपमा हेरिन्छ । यस घटनाका अनुसन्धानकर्ताले दबाब दिँदै सोध्छन, “तपाइँले भनेका सब कुरा साँचो हुन । तर यी सब कुराहरु हामीलाइ थाहा छन । हामीलाइ बाँकी कुरा भन्नुस, जुन हामीलाइ थाहा छैन । त्यो रहस्य ।” कथाको पछिल्लो भागमा त्यहाँ आएका सैन्य कमान्डर भोन स्वाबे साँच्ची नै डाक्टर गुरामेटोका पुराना मित्र थिए वा अरु कोहि ? भन्ने रहस्यले विशेष स्थान पाउँछ ।

भनिन्छ इतिहास आफैमा पनि सत प्रतिशत सत्य हुँदैन । इतिहासमा पनि केही न केही बढाइ—चढाइ हुन्छ भने इतिहास लेखन प्रायशः शक्तिबाट सञ्चालिन हुन्छ र सोही अनुसार लेखिन्छ र लेखाइन्छ । अर्कातर्फ साहित्य जहिले पनि कपोकल्पित मात्र हुँदैन बरु सामाजिक, राजनीतिक, साँस्कृतिक, घटना तथा परिघटनाबाट प्रभावित हुन्छ । यो उपन्यासमा बर्णित घटना पनि तत्कालिन समयका उपज हुन । जर्मनी, इटाली, अल्बानिया, रुस जस्ता यूरोपेली देशहरुको मध्य बिसौं शताब्दीको तत्कालिन संबन्धलाइ यो उपन्यासले प्रतिनिधित्व गर्छ । जर्मनी—ईटाली समूहको हार पछि बिजेता बनेका रुस लगायतका मुलुकले हारेका मुलुकहरु माथी गरेको ब्यबहारको चित्रणको एक प्रतिनिधि पात्र डाक्टर गुरामेटो आफैं हुन ।

यस उपन्यासमा पनि सत प्रतिशत सत्यताको दाबी गर्न नसकिए पनि तानाशाह र कम्युनिजमको चेपुवामा परेको डाक्टर गुरामेटो तत्कालिन यूरोपेली राजनैतिक अवस्थाको प्रतिनिधी पात्र भने अवश्य नै हुन । पुरातन शैलीमा समयको क्रमबद्घताका साथ (१९४३, १९४४, १९५३) लेखिएको यो उपन्यास ब्यङ्गबाण, उत्सुकता र यर्थाथता मिश्रित अल्बानियाको मध्य बिसौं शताब्दीको ‘फिक्सनलाइज्ड हिस्ट्री’ आख्यानात्मक इतिहास हो ।

लेखक : ईस्माइल कादरी
पुस्तक :  द फल अफ द स्टोन सिटी
अंग्रेजीमा अनुबाद  : जोन हड्सन
प्रकाशक : क्यानोनगेट
पृष्ठ संख्या : १६८

Article "Only Money" on Kathmandu Post (2072-10-03)

https://t.co/Di3EN2rYP3

Only Money

Raj Kumar Baral

I could never understand the meaning of God nor could I be assured on His existence. When I was a student or as a teacher I have heard a lot about Him, sometimes as the Creator of the entire universe who with the decrees like, "let there be light, hill, oceans . . .", (in Christianity) could create anything of His desire and as the Nurturer and Destroyer at other times in different guises like Vishnu and Mahesh in Hindu mythology. Again, declaration of His 'death', (though metaphorically, which I learnt later) had baffled me seriously in those early days as a novice theory learner.

My understanding about gods, if they really do exist is— they transcend the worldly things, have transcendental values and they can’t be evaluated in terms of any material things. But I find my understanding gone ashtray when I go or happen to reach the vicinity of temples and religious shrines like Pashupatinath or Daksinkali, where I am found rounded and surrounded by some shopkeepers who want to sell their pooja samagri (materials for worshipping) by hook or crook. In observation, almost every time I see the same amount of materials; flowers, coconut, leaves of flower etc. in their plates but there is a fierce competition among themselves in selling even by lessening the price. The shop-surrounding looks like a place for perfect competition.  To attract the people/pilgrims (?) like me towards their shop (not others), they heartily ask to wash hands with the water offered by them. Such incidents instigate multiple questions: what is the actual price of those materials for worshipping? Do they, in fact, have any price? Why is there competition in lessening the price while selling their worshiping materials? More seriously, do Gods themselves have prices? Do expensive worshipping materials make Gods happier than the cheaper one? I don’t have answers of these questions till date.

This is not the only incident that baffles me. The advertising agencies too are found busy in reifying religion and deities being motivated by economic boon and social recognition. Not only an object but the idea of spirituality itself becomes a commodity when it is valued vis-a-vis exchange value or sign-exchange value. Similarly, 'images' of deities have been tattooed on arms and sold on t-shirts, shoes and billboards.

In 2012, one of the California-based multinational companies, for example, used icon of Lord Buddha on the shoes, the perishable object, perhaps to accomplish the vested interest. The incident outraged the Tibetan and the Buddhist community since the company used the images for promoting a range of shoes with the Lord Buddha's images. Tibetans and Bhutanese Buddhists have written to the company, Icon Shoes, to express their disgust. They have flooded the company's Facebook page with protest notes.

The International Buddhist Community had to issue a note addressing to the concerned business houses, designers and production companies immediately stop using any type of Buddhist images on any of their goods. The community requested the concerned companies to pull-out all existing catalogs from their retailers or online shops and stop selling such goods which is against the sentiments of all Buddhist around the world. Additionally, they also informed that they wanted any companies to repeat such a disrespectful act.

Similarly, the image of Jesus Christ has been used to influence the individuals to wine culture. The myth of Christianity— Jesus mixed water and fire to make the wine, has been misused to promote the culture of alcoholism. The board (in the picture) shows Jesus holding a can of Budweiser between the phrases, "King Of Jews" and "King Of Beers which is ultimately backing the same vested interest. 

Such incident, that had taken place in the early year of 21 ^st century in Baltimore, Maryland, created havoc and that was eventually defaced with white paint after complaints from a local radio station, but similar incident recurred after few years as a propagandists' business formula.

In shops around Kathmandu, one can see jumble of the religious things like the book of Veda, Ramayana, Mahabharata, Swasthani, the statue of the gods and goddesses and the everyday necessities together. During Tihar festival at Lagankhel area, even I had seen the posters of deities in frame just under the pieces of recently killed buffalo or pig—both for the same purpose, i.e, selling.

In all these instances mentioned above, what seems dominating is the influence of growing capitalism that has corrupted human society. What satisfies the modern people is the materialistic gain in the quickest even at the cost of selling the gods and spiritualism. Using icons of deities, tattooing them and printing them or competing for selling the worshiping materials or selling their images as other goods of everyday needs; or visiting their shrines contrary to their philosophy with some declaration for donation have eventually promoting the same selfish agenda of backing capitalism through consumerism. Therefore, now I conclude, every other thing has become pale and fragile under the influence of capitalistic ideology.

Baral teaches at the Central Department of English, TU, Kirtipur