An article on Nepali War poetry:

The politics of Gorkha martial valour: A critical introduction to modern Nepali war poetry

https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/23311983.2021.1923896?src=recsys

What is behind Myth and History in Derek Walcott’s Omeros?

What is behind Myth and History in Derek Walcott’s Omeros?

https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/23311983.2020.1776945

Review on Mahesh Paudyal's Sunya Praharko Sakhsi

Translation ---- पारीजातको "जुनी काट्नु–एउटा बाजी"

Living: A Victory

-Parijat

Standing upon the termite-infested earth

all claims for my love and land

shall prove a boomeranging irony and

exaggeration upon myself!

How shall I express

dissent upon myself for not aspiring for a piece of land

dissent for my aversions to set defining limits

upon my mother's love?

That moment,

when yokes of a viscous day and colorful illusions

had snapped in their own circumstances,

in their own temporalities,

I certainly must have piled defeats upon defeats,

I often forget to cash chances,

forget to accord them a meaning,

and forget to lend them a recognition,

Better ask me not—

Living life away is not an arduous task

it's nor a hellacious history. 

जुनी काट्नु–एउटा बाजी

–पारीजात

धमिरा लागेको धरतीमाथि उभिएर

माटोको माया ?

एउटा व्यङ्ग र अतिसयोक्ति हुन जान्छ आफैप्रति

म कसरी व्यक्त गरुँ?

मैले जमिन नखोजेको विरोध

मैले परिभाषा लाउन नखोजेको आमाको माया

जव रसाईलो दिन र रंगिन भ्रमहरुको

जुवा फुकेको थियो

सायद म अनुपस्थित थिँए

आफ्नै परिस्थितिहरुमा

आफ्नै समयहरुमा

कि मैले हार माथि हार खाएको हुनुपर्छ

म वाजी मार्न विर्सन्छु

म बाजीलाई अर्थ दिन विर्सन्छु

मान्यता दिन विर्सन्छु

मलाई नसोधे हुन्छ

जुनी काट्नु कुनै गाह्रो काम होईन

अफ्ट्यारो ईतिहास होइन ।

नीलो रङकी चरी (समीक्षा)

“मृत्यूको घोषणा” पश्चिमा दर्शन र साहित्यमा कुनै नौलो कुरा होइन । उन्नाइसौं शताब्दीको अन्त्यमा जर्मन दार्शनिक फ्रेडरिक नित्सेले ईश्वरको मृत्यूको घोषणा गरे । बीसौं शताब्दीको उत्तरार्धमा फ्रेन्च  दार्शनिक रोलाँ बार्थले लेखकको मृत्यूको उद्घोष गरे भने बीसौं शताब्दीको उत्तराद्धमा समालोचकहरुले उपन्यासको मृत्यूको । यहि श्रृङ्खला अन्तर्गत सन् २०१३ मा अलेक्ज्याण्डर पेट्रीले वासिङटन पोष्टमा “ईज पोइट्री डेड?” शीर्षकमा एक आलेख लेखिन जसमा उनले केहि गम्भिर प्रश्नहरु उठाइन—कविताले केहि परिवर्तन गर्न सक्छ ? कविताको कुनै महत्व छ ? यी प्रश्नहरुले कविताका हिमायतीहरुलाई आश्चर्यमा पारे पनि विश्वइतिहास तथा नेपाली परिवेशको अहिलेको साहित्यिक अवश्थाको विश्लेषणले देखाउँछ कि साहित्यका विधामध्ये सबैभन्दा बढी लेखिने र चर्चामा रहिरहने विधा कविता नै हो ।

पेट्रीका प्रश्नहरुको निरपेक्ष उत्तर दिन नसकिएपनि कविताको काव्यिक मूल्यका साथै यसले प्रवाह गर्ने दार्शनिक, सामाजिक, सांस्कृतिक मूल्य र समकालिन इतिहास बुझ्नका लागि महत्वपूर्ण हुन्छन । दार्शनिक होरास, सर फिलिप सिड्नी, रोबर्ट फ्रस्ट कविताका यिनै दुई पक्षको वकालती गर्दै कविताले ‘सिकाउने’ र ‘सुखानुभूति’ प्रदान गर्ने क्षमता राख्नुपर्छ भन्ने तर्क राख्छन ।

कविता जिवन्त मात्र नभई यसका अन्य विविध पक्षका महत्वहरु दर्शाउने प्रमाण स्वरुप पछिल्लो समय दीपेन्द«सिंह थापाको कवितासंग्रह “सहयात्री शब्दहरु” बजारमा आएको छ । छत्तीस कविता संग्रहित यस कृतिले वाध्यता र विश्रृङखलताले सिर्जना गरेका बेचैनी र यसका परिणामहरुलाई प्राथमिकताका साथ चित्रण गरेको छ । एकातफर्, सोचेजस्तो केहि नभएपछि उत्पन्न हुने क्रान्तिभावले कविलाई नराम्ररी तताएको छ भने अर्कातर्फ विविधताका बीचमा अत्यावश्यक भातृत्वभाव, धार्मीक सहिष्णुता तथा राष्ट्रभाव पनि थापाले कविताका विषयवस्तु बनाएका छन् । “माटो र मान्छे” शीर्षकको कवितामा उनी यहि सन्देश दिन्छन् ः
मन्दिर धाउँ या मस्जिद
वेद गाऊँ या कुरान
चैते पुजूँ या चर्च
त्रिपिटक बुझूँ या बाइबल
माटोभन्दा बढी केही रोज्दिन म
मान्छेभन्दा माथि केही खोज्दिन म ।

कवि ‘उपमा’ प्रयोगमा पाण्डित झैं लाग्छन । उनका धेरैजसो कवितामा उपमाको अत्याधिक प्रयोग गरेका छन् । साहित्यमा उपमाको प्रयोग कमजोर तुलनाका लागि गरिने भएतापनि थापाका कवितामा प्रयुक्त उपमाहरु केहि वाहेक अब्बल नै लाग्छन । “पृथक् पात्र” कवितामा मात्र उनले आठ वटा तुलना गरेका छन् । गतिहिन बन्दै गएको अनिश्चित जीवनलाई उनले ः ‘एउटा बग्दाबग्दै बिलाएको छालजस्तो÷एउटा ‘सा रे ग म ...’ हराएको तालजस्तो भनेर चित्रण गरेका छन् भने जीवनका आरोह अवरोहलाई “बाटो” शीर्षकको कवितामा उकाली, ओराली र समथल बाटोसँग तुलना गरेका छन् । त्यस्तै “राजमार्गकी राजकुमारी,” “पुरातन नायक,” “दृष्टिबिनाको दिन,” उपमाले भरिपूर्ण कविताहरु हुन् ।

थापाका कवितामा प्याराडक्स (विरोधाभाष)को प्रधानता छ । सायद जीवन जिउँदाका कतिपय परिवेशहरु विरोधाभाषपूर्ण भएकै कारण हुन सक्छ, कवि यस प्रयोग प्रति लालायीत छन् । “व्याप्ति” कवितामा लेखिएको, ‘आरम्भ नै नभई भएका अन्त्यहरु पनि त छन् यहाँ÷अन्त्य नै नभई भएका आरम्भहरु पनि त छन् यहाँ’ र “अमूर्तपन” कवितामा ब्यक्त ‘सिउँदा ज्यादा उध्रन्छ÷बनाउँदा बढ्ता भत्कन्छ’ले जीवनको यहि जटिलतालाई इङ्कित गर्छ ।

भावना प्रधान कविका केहि कविता आत्मकथा जस्ता लाग्छन् । “नीलो रङकी चरीप्रति” नील बस्त्रधारी ‘ब्लू बर्ड’ प्रति सम्मोहित भइ उनै प्रति सर्मपित छ भने छोरीको ममता भन्दा गहन कविताको बिषय हुन नसक्ने आत्मबोध गरेका छन् “सानी छोरी र कविता” शीर्षकको कवितामा ।

कविले ‘पर्खाल’लाई विम्बका रुपमा प्रयोग गरेका छन् । पर्खालले नियन्त्रण गर्छ, सीमाना कोर्छ तर जव रगत उम्लन्छ, तब पर्खालरुपी सीमाहरु आफैँ विघटन हुन पुग्छन । यद्यपि कतिपय सन्दर्भमा विम्बहरुले कविता बोक्न नसक्दा यस्ता कविताहरु नारा जस्ता सुनिन्छन, यो खतराबाट लेखक सदैव सजग रहनुपर्छ । “मन्त्रणा” कवितामा ‘साँघुरा पर्खालहरुले’ क्षितिजलाई नछेक्ने उद्घोष गर्ने कवि ‘पर्खालभित्र बसेका मान्छेहरुलाई’ संवोधन गर्दै प्रश्न गर्छन्, ‘के अब पनि पर्खालले÷उज्यालो छेक्न सक्छ ?’

यस्तै यस्तै क्रान्तिभाव बोकेका थापाका कविता बुझ्न उति कठिन छैनन् । सरसता, सुबोध्यता, भावपूर्णताका गुणले उनका कविता भरिपूर्ण छन् । कवितामा कुनै ‘वाद’को पक्षपोषण गर्दैनन् न त कुनैको खिलाफमा नै लेख्छन्, विकृति, बिसङ्गति माथि रोष प्रकट गर्छन्, माटोका कविता लेख्छन्, मानवता बोल्छन र भावनाका गीत सुनाउँछन् । यद्यपि कविताका शुरुमा उठाइएका विम्ब र प्रसङ्गहरुलाई सफल अवतरण गराउन भने कवि कतैकतै चुकेका छन् । केहि कविताका अन्त्य उति प्रभावकारी छैनन्,  केहि कविताका पंक्तिहरु नलेखेकै भए ती कविता झन बलिया हुन्थे । उदाहरणका लागि “राजमार्गकी राजकुमारी” कवितामा ‘राजमार्गजस्तै’ भनिइ सकेपछि ‘कतै घुम्ती,’ ‘कतै सपाट रेखामा,’ ‘कतै आरोह’ कविले नभनी बुझ्ने जिम्मा पाठकलाई दिनुपथ्र्यो । त्यस्तै “स्वत्वको विघटन” कविताको अन्तिम अनुच्छेदमा संबोधित ब्यक्तिहरु तथा प्रश्नहरु कमै प्रभावकारी छन् । कताकता कवि कविताको लेखकिय चेतबाट बिमुख भई पाठकलाई सोच्ने अवसर नै नदिइ सबैकुरा आफैँले भनिदिँदा कविताको सौन्दर्य फिका लाग्छ ।

तथापी थापाले आफूलाई कवितामै रमाउने सर्जकको रुपमा स्थापित गराउन सफल देखिन्छन् । गहन काब्यिक चेतबाट निर्देशित भएर कविता लेखिरहेका यूवा कवि थापा समय सँगै परिवर्तन भइरहेका पाठकका साहित्यिक स्वाद सँग परिचित भई आफूलाइ परिवर्तन गर्दै जान सके साँच्चै नै शब्दहरुले कवि थापाको मात्र नभइ समग्र पाठकको सहयात्री बन्न सक्छन् । त्यो भन्दा माथी, कविताको मृत्यू बारे सोच्नेहरुका लागि पनि पूर्नविचार गर्न वाध्य बनाउनेछ ।

पुस्तक : सहयात्री शब्दहरु
लेखक : दीपेन्द«सिंह थापा
प्रकाशक : शब्दहार क्रिएसन्स
पृष्ठ : ६६
मूल्य : रु १२५

भाषामा अन्याय

उपन्यास कमै लेखिने बिधा भएर पनि साहित्यमा यसको विशेष स्थान यस अर्थमा छ कि यसका पाठक अन्य बिधाका भन्दा बढी छन । बिश्व साहित्यको इतिहास हेर्ने हो भने पनि यो देखिन्छ कि एक मात्र उपन्यास राम्ररी चलेर पनि नाम र दाम दुबै कमाएका साहित्यकारहरु प्रशस्तै छन । हार्पर ली, एन्ना सेवेल, एड्गार एलन पो, ईमाइल ब्रोन्ट, बोरीस पास्तरनाक, राल्फ एलिसन यस समूहका केहि प्रतिनिधी उदाहरणहरु हुन ।

नेपालको सन्दर्भमा हेर्दा नेपाली लेखकले अंग्रेजी र नेपाली दुबै भाषामा उपन्यास लेख्ने गरेका भएता पनि अंग्रेजी भाषालाई माध्यम बनाएर अभिब्यक्त गर्ने क्षेत्रमा भने उती धेरै काम भएको छैन भनेर भन्यो भने गलत चाहिँ हुँदैन । यसै दुर्लभ परिदृष्यको एक उदाहरण हो शिवानी न्यौपानेको दोश्रो उपन्यास क्रसिङ्ग स्याडोज । यसअघि उनको पहिलो कृति मोनिका प्रकाशित भइसकेको छ ।

भर्खरै बजारमा आएको यो उपन्यास बिषयगत, बिधागत र भाषागत आधारमा ब्याख्या बिश्लेषण गर्न सकिन्छ । उन्नाईस अध्यायमा बाँडिएको यो कृतिले माया— प्रेम, घृणा, द्वेष, घुसखोरी, भ्रष्टाचार जस्ता बिश्वव्यापी तथा जल्दाबल्दा बिषयबस्तुलाइ प्रमुखताका साथ उठाएको छ । जीवन र माया, बिश्वास र मायाका बीचको प्रेमकहानी, ककनी, मसेल, तान्द्राङ र काठमाडौंमा सन् २००७, २००८, २०१० र २०११ मा घटेका चार घटनाहरुको अनुसन्धान र यसमा संलग्न प्रहरी अधिकृत एस. एस. पी. हरिहर सिंह र एस. पी. रतन यादबहरुले अनुसन्धानका सिलसिलामा गर्नु परेका  बिभिन्न क्रियाकलापहरु यस उपन्यासले समेटेका प्रमुख घटनाहरु हुन ।
उपन्यासकी प्रमुख पात्र मायालाई एक सबल नारी पात्रको रुपमा चित्रण गरिएको छ । साथै उनको प्रतिबद्घता पनि प्रसंसनीय छ । कथानक आफैंमा दिक्दारलाग्दो छैन । अब के हुन्छ भनेर कथामा अनुमान गर्न सकिने औषत नेपाली उपन्यास÷कथा भन्दा यो उपन्यास पृथक छ । पाठकले गरेको अनुमान प्रायसः गलत साबित हुन्छन । जिन्दगीका मोडहरुमा बिभिन्न हण्डर र ठक्कर खाएकि, कथाको कुनै अंशमा आत्महत्या गर्न तयार प्रमुख पात्र माया एकाएक काठमाडौं बिश्वविद्यालयमा छात्रवृत्ति पाएर एमबिबिस पढ्न थाल्छिन, पछि फेरि अचानक भारत जाने निधो गर्छिन, जुन पाठकले गर्ने अनुमान भन्दा फरक लाग्छन ।

उपन्यासमा प्रयुक्त सम्पादकिय र समाचारका दृष्टान्तहरुले घटनाहरु एक अर्कालाइ जोड्न सहयोग गरेको देखिन्छ । यस्तो ‘प्रयोग’ को कारण लेखकको पृष्ठभूमीको उपज हुन सक्छ । हत्याको खोज तथा अनुसन्धान जासूसी प्रकृतिको छ जसले जासूसी उपन्यासले ख्याती कमाएको  १९औं शताब्दीको पश्चिमा साहित्यिक प्रवृतिलाइ सम्झाउँछ । यद्यपि खोज तथा अनुसन्धानलाई राजनीतिले कसरी प्रभाव पार्छ भन्ने कुरा पनि देखाउन खोजिएको छ । अनुसन्धानमा संलग्न सिनियर र जुनियर अधिकृत बीचको अहम्को द्वन्द्व (इगो कन्फ्लिक्ट) पनि चित्रित छ । एस. पि. रतनलाई राम्रो चित्रण गर्न खोज्दा खोज्दै पनि कतिपय ठाउँमा घुस लिएको देखाइएको छ । त्यस्तै जनयुद्वको  धङ्गधङ्गीलाई लेखकले उपन्यासमा ल्याएपनि सूर्यले मायासगँ गर्ने क्रान्तिकारी कुरा बाहेक अन्त उल्लेख भएको पाइँदैन । जुनसुकै कारणले जीबनलाई बिभिन्न हत्या गर्न उक्साए पनि उसको चरित्रले नेपाली राजनीतिका हस्तिहरुको अपराधिक पृष्ठभूमिलाई संकेत गर्दछ ।

कथानक राम्रो हुँदाहुँदै पनि रुपगत र भाषागत संतुष्टि लिने ठाउँ भने कतै पनि छैन । लेखक पत्रकारिता पृष्ठभूमीकै भएपनि बाक्यसंरचना, शब्द चयन र हिज्जेमा यसको प्रभाव ज्यादै कमजोर छ । भद्दा लाग्ने बाक्य र बाक्यांशले बिषयबस्तुको गहनतालाइ छाँयामा पारिदिन्छ । धेरै पात्र, बहु कथानक र प्रत्येक पात्रको यस्तो र उस्तो बिशेषता भनेर गरिएको अनावश्यक पात्र चित्रणले कथाको स्वादलाइ नराम्ररी प्रभाव पार्नुका साथै पाठकको मूल्याङ्कन गर्ने अधिकार समेत हनन गरेको छ । भिक्टोरियन समयमा लेखिएका लम्बेतान, बहुकथानक, पात्रहरुको भीड भएका उपन्यासलाई आधुनिक समालोचकहरुले ब्याख्या गर्दा प्रयोग गर्ने अभिब्यक्ति “लुज एण्ड ब्याग्गी मोन्स्टर” यस उपन्यासका सन्दर्भमा प्रयोग गर्दा पनि अनुचित हुँदैन ।

उपन्यास शुरु हुनु भन्दा अगाडिको “कृतज्ञता” खण्ड पढ्दा आशा गरेको कुरा उपन्यास पढ्दा पटक्कै पाईदैन । यस खण्डमा लेखिकाले ‘सम्पादन’को भूमिका मात्र उल्लेख गरेकि छैनन कि यो उपन्यासको सम्पादनमा संलग्न केहि मूर्धन्य सम्पादकको खुलेरै प्रशंसा गरेकि छन । तर वास्तबमा यो उपन्यासको सम्पादन, पश्चिमा विश्वबिद्यालय गएर सम्पादन पढेकी लेखिका र सम्पादन गर्ने सम्पादकले सम्पादन गरेजस्तो लाग्दैन । यो समस्या हिज्जे, ब्याकरणका साथसाथै कर्ता—क्रिया संबन्ध र शब्द चयनमा पनि देखिन्छ । पृष्ठ नं ३ को स्टिभ जोब्सको नाम,  पृष्ठ २७ मा “अन्प्लिजेन्ट” अगाडी प्रयोग गरिएको आर्टिकल, पृष्ठ २८ मा “इन्सेक्ट” अगाडी प्रयोग गरिएको आर्टिकल, पृष्ठ ३२१ मा बहूबचन “विमिन” अगाडी प्रयोग गरिएको आर्टिकल र सोहि पृष्ठमा तृतीय पुरुष एकवचन “सी” सँग प्रयोग गरिएको क्रियापद “ड्रप” यस्ता केहि उदाहरणहरु हुन । त्यसैगरि पृष्ठ १०मा प्रयुक्त पोरिङले फरक अर्थ दिइराखेको छ, पृष्ठ २३० को अन्तिम अनुच्छेदमा ‘अल’ सँग प्रयोग गरिएको “एभिडेन्स”, पृष्ठ ३०० मा लेखिएको “हि टास्क”(सायद हिज टास्क), पृष्ठ ३०१ मा लेखिएको “अ इजि टार्गेट रियल्ली” धेरै मध्ये केहि उदाहरण हुन । पृष्ठ १८ को प्रथम अनुच्छेदमा लेखिएको “आइ ह्याभ एन इक्जाम टु गिभ” ले त झन “कृतज्ञता” लाई गिज्याइरहेको आभाष हुन्छ ।

यसका साथसाथै लेखिकाको जर्वजस्त रोमनमा लेख्ने कुरा पनि सान्दर्भिक लाग्दैन । केहि त्यस्ता शब्दहरु जसले नेपालीपना बोकेको हुन्छ, त्यस्ता शब्दहरुको अनुबादले स्वाद बिग्रने डरले रोमनमा लेख्नुलाई राम्रो मानिन्छ । उपन्यासमा केहि शब्दहरु ‘दाइ’, ‘दिदी’, ‘छोरा’, ‘छोरी’ को रोमन प्रयोगलाइ स्विकार्न सकिए पनि “हे भगवान, हे भगवान, हे भगवान”(पृष्ठ २५), “छोरा के भयो त्यस्तो ? ” (पृष्ठ १०६) लाई रोमनमा लेख्दा आउने साहित्यिक खल्लोपना चियालाइ “टि” नलेखेर “चिया” नै लेखेर आउने स्वादले पनि विस्थापन गर्न सक्दैन बरु झन तिक्तता थप्छ ।

अहिले बहसको बिषय छ— नेपाली साहित्यलाई कसरी अन्तराष्ट्रियकरण गर्ने ? हामीसँग दुईवटा विकल्पहरु छन् । या त अंग्रेजीमा लेख्नुपर्यो, कि नेपालीमा लेखिएकालाई अंग्रेजीमा अनुवाद गर्नुपर्यो । पहिलो विकल्प  सबैले गर्न सक्दैनन न त दोस्रो विकल्प नै सहज छ । यद्यपि दुबै विकल्पमा गर्न सकिने प्रशस्तै संभावनाहरु भने छँदै छन । जसले अंग्रेजीमा कलम चलाउँछन्, उनीहरुले त्यसलाई न्याय गर्न सक्नुपर्यो ताकि पाठकले भाषागत तथा विषयगत खिन्नताको भारी बोक्नु नपरोस । त्यसैगरि अनुवाद गर्नेले पनि अनुवादकीय न्याय गर्न सक्नुपर्यो । यो उपन्यास अन्तराष्ट्रिय भाषामा नै लेखिएको भएता पनि अन्तराष्ट्रिय त के यो समीक्षक जस्ता भाषाका राष्ट्रिय बिद्यार्थीहरुले पनि भाषिक न्यायको खडेरी महसुस गरेको कुरा छर्लङ्गै छ ।

उपन्यासका कथाहरु रोचक र ध्यान तान्ने हुँदाहुँदै पनि सम्पादनजन्य र भाषागत कमजोरीले उपन्यासको ओजलाइ घटाएको मात्र छैन कि एउटा रफ्तारमा उपन्यास पढेर आनन्द लिँदै भाव खोतल्नु पर्ने बेलामा खिन्नता बेहोर्नु पर्ने बाध्यता छ—भाषाले सारलाई न्याय गर्न नसक्दा । पाचँतारे होटलमा  फरक किसिमले तामझामका साथ बिमोचित भएको उपन्यासले आम पाठकको आकांक्षालाई भाषागत न्याय गर्न सकेको छैन । अतः भद्दा बाक्य र बाक्यांश, अमिल्दा शब्द चयन, नमिलेका हिज्जे, अनावश्यक रोमन र ‘प्रयोग’ आदिले रसियन समालोचक मिखायल एम. बाक्थिनको रङ्गमञ्चको नायक अर्थात उपन्यास कुरुप भएको महसुस हुन्छ ।
कृति : क्रसिङ्ग स्याडोज
लेखक : शिवानी न्यौपाने
प्रकाशक : वी रिड
विधा : उपन्यास
पृष्ठ : ३२४
मूल्य : रु ३५०

सुदूरबाट विनित विद्रोह (Review)

कविता कस्तो हुनुपर्छ वा कस्तो हुनुहुँदैन ? कवितामा के लेख्ने र के नलेख्ने ? कविता कस्का लागि लेख्ने ? आदि वर्षौदेखि उठ्दै आएका उत्तरित तर विवादित प्रश्न हुन । ग्रीक विचारक प्लेटो कवि र कविताका विरोधी थिए । उनी कविलाई देशनिकाला गर्नुपर्ने तर्क राख्थे । उनका विचारमा कविताले उद्वेगहरूलाई सिञ्चित गराउँछ र यथार्थताबाट टाढा लैजान्छ । तर रोमन साम्राज्यमा कविलाई ‘भेट्स्’ अर्थात विचारक मानिन्थ्यो, अनि कवि र कविताको सम्मान गर्थे । स्वच्छन्दतावादी कवि पि.वि. शैलीले त कविलाई “अन्एक्नोलेज्ड लेजिस्लेचर अफ द वल्र्ड” अर्थात विश्वका अवैधानिक विधायक भनेका छन् । अमेरिकी कवि रोबर्ट फ्रष्ट कविता विशेष ज्ञान दिएर अन्त्य हुनुपर्ने तर्क राख्छन् ।

यी त भए केही पश्चिमेली विचारका  कवि र कविताका बारेमा विचारहरू । नेपालको सन्दर्भमा पनि यतिबेला घनिभुत छलफलको विषय छ्र ः कविता कस्तो हुनुपर्छ ? उत्तर दिने प्रयास पनि गरिँदैछ । नेपाली  कविता  हुनुपर्छ ‘नेपालीपन’ उजागर गर्ने किसिमका हुनुपर्छ नकि पश्चिमा विम्व र संकेतको अतिशय प्रयोगबाट प्रताडित । कवितामा नेपाल हुनुपर्छ । माटोको गन्ध हुनुपर्छ । पाखो—पखेरो बोल्नुपर्छ । नसुनिएकाहरू सुनिनुपर्छ , नवाचिएकाहरू वाचिनुपर्छ ।

यही उत्तरलाई मुर्तरुप दिन्छन् हेमन्त बिवसका कविताले । उनले आफ्नो पछिल्लो कविता सङ्ग्रह “सैपालको आँगन” (३४ कविता) मार्फत नेपालको सुदुरपश्चिम भेगमा प्रचलित विभिन्न धार्मिक साँस्कृतिक, ऐतिहासिक पहिचानलाई अभिव्यक्त गरेका छन् । उनका कवितामा सैपाल मुस्कुराइरहेछ , बछेडी खोला, र सेती खोला सुसाइरहेकाछन्, धुर्कोट र खप्तड गर्विलो इतिहास बोकेर उभिरहेछन् । उनले यथार्थ लुकाउँदैन् , कमलरी र देउकीका विडम्बनाहरू समेत खोतलेका छन् । उनका कविता नारामात्र वा कुण्ठाको अभिव्यक्ति मात्र होइनन् ।
विवसका कवितामा शब्दहरूले चित्र निर्माण गरेका छन् । वोधगम्य भाषामा समयवोध प्रतिविम्वित छ । उनका पात्र गरिव छन, तर स्वभिमानी छन्, भीख माग्दैनन् चाहे उनीहरू गरिवी, समस्या, अन्याय र एक्लोपनसँग साक्षात्कार गरिरहेका र पीडाका गीतहरू नै गाइरहेका किन नहुन् ।

वीसौ शताब्दीका महान कवि तथा समालोचक टि. एस. इलियटले “ट्र««ेडिसन एण्ड इण्डिभिजुअल ट्यालेन्ट” निबन्धमा पराम्परागत ज्ञानकै सापेक्षतामा मौलिकताको अभ्युदय हुने तर्क गर्दै लेखेजस्तै हेमन्त विवश परंम्परालाई विषेश स्थान दिन्छन् । इलियटका शब्दमा ‘परम्परा एक विशेष महत्वको विषय हो, जुन पैत्रिक संपत्तिजस्तो एक पुस्ताबाट अर्को पुस्तामा सर्दैन । सो प्राप्त गर्न विशेष परिश्रम आवश्यक छ ।’ विवसले त्यो परिश्रम गरेका छन् । उनका कवितामा पुर्खौदेखिका ऐतिहासिक तथा साँस्कृतिक सन्दर्भहरू, देउडा, धमारी, ठाडी, माघी, तेलेको लेक, वर्छयान, रिपुमल्लका पालाका माटाका भाँडाहरू, अर्जुन शाहीको शिला आदिलाई विम्वका रुपमा प्रयोग गरेका छन् । तर उनी परम्पराका अन्ध समर्थक होइनन् बरु विकृतिहरूको खुलेर विरोध गर्छन् । सुदुर पश्चिममा ब्याप्त अन्धविश्वासका कुरितीलाई हटाउनु पर्ने आवाज वुलन्द गर्छन् । झारफुक, धामी झाँक्री प्रथा, देउकी प्रथा, कमलरी प्रथाका विरुद्ध जोरले चिच्याउँछन् ।

उनका कविताको सबैभन्दा गर्विलो पक्ष त उनी “सत्ता–प्रायोजित इतिहास” का विपक्षमा छन् । उनी सिमान्तकृतको वैकल्पित इतिहास लेख्न चाहान्छन्, नलेखिएको इतिहास लेख्न चाहन्छन् । शक्तिको आडमा लेखिएको इतिहासलाई प्रश्न गर्न चाहन्छन् । यस अर्थमा दार्शनिक मिसेल फुकोले भनेजस्तो उनी नवऐतिहासिक आन्दोलनका हिमायती बन्न पुगेका छन् ।  सुदुरपश्चिमका आम जनताको इतिहास एक अलिखित इतिहास हो । हलीको इतिहास अलिखित इतिहास हो, कमलरी र देउकीको इतिहास अफिसियल इतिहासमा अट्न सकेको छैन । कवि विवश हलीलाई प्रमुख पात्र बनाएर लेख्छनः
हेर्न पनि हुन्न उसले साहुको घरको गोरस
रिसाउँछन् साहुका देवता ः बिग्रिन्छ भैंसी
किनकि
ऊ पानी नचल्ने जातको मान्छे
ऊ हली ।

“हली” नै शीर्षकको अर्को कवितामा अन्यत्र उनको पात्र हली भन्छः

हलो जोतेर सीता उब्जाउने
        सीताको मन्दिरमा कहिल्यै जान नपाउने
        म उही अभागी हली हँु मालिक ।
“सृृष्टिको पूर्ण आकार” भएर पनि सिमान्तकृत बनाइएका आमाहरू, “विद«ोहको आवाज” लिएर “समाजको ऐजेरुलाई” जरै देखि उखेल्न खोज्ने “भविष्यका आमाहरू,” कविका पीडाहरू, परिश्रमी बाबाका पौरखी हातका कथाहरू पनि अटाएका छन् उनका कवितामा । सुदुरपश्चिमका साँस्कृतिक, भाषिक, धार्मिक सम्पदाप्रति गर्व गर्छन् । मानवताका गीतहरू गाँउछन् उनका कविताका पात्रहरू चाहे जतिसुकै दुःखमा परेका किन नहुन् । दुःखको उपल्लो अवस्थामा पनि आत्मा वेच्दैनन्, विचलित हुँदैनन् । बरु देउडा धमारी र ठाडी गाउँदै पिडालाई शक्तिमा वदल्न उद्दत रहन्छन् ।

        सधैँ चर्चामा रहने शहरलाई उनले “क्रोधपुर्ण ध्वनी निकाल्ने” अहंकारको नरसिंहा बजाउने एक विकृत आकृतिको रुपमा चित्रण गरेका छन । प्रेमदिवस लाई धनी र सभ्य कहलिएका सहरियाको दिवसको रुपमा चित्रण गर्दै स्थानिय रितिरिवाज हाम्रा गहना भएको तर्फ आवाज उठाएका छन् । विशेष धार्मीक, साँष्कृतिक तथा ऐतिहासिक शब्दावलीको अर्थ सहित लेखिएका कविताहरू नेपाली माटो र विशेषतः सुदुरपश्चिमका परिचायक कविता हुन् । उनका धेरैजसो कविता सिमान्तकृत वनाइएकाहरूका कथा हुन् । कुनै कवितामा कविको आवाज सानो सुनिए पनि, सामान्यतः उनका कविता आवाजविहिनहरूका पक्षमा उठाइएका आवाज हुन्ः हलीका, परिश्रमी बाबाका, देउकीका, कमलरीका, आमाका, बझाङ्गका, कर्णालीका अनि सैपालको आँगनका । सीमामा उभिएको मानिसले केन्द्रलाई दिने एउटा विनित र अहंकाररहित चेतावनी उनको कविताको मूल स्वर हो, जसको उत्कृष्ट उदाहरणका रुपमा यी हरफहरूलाई लिन सकिन्छः

मलाई थाह छ
माथि, महलबाट
तल, माटोमा उभिएको म हलीलाई
त्यति सजिलै देख्नुहुन्न
आखिर जेसुकै भए पनि
हजुरको गगनचुम्बी महल पनि त
माटोमै उभिएको छ ।

भावना प्रधान विवशका कविताहरु दर्जनौं ‘उपमा’ले भरिपूर्ण छन । समाजको पूर्ण चित्रण सम्भ्रान्तको दृष्टिकोण समेतबाटमात्र पूरा हुन्छ भन्ने सत्यतालाई आत्मसात गर्न सकेका भए सुनमा सुगन्ध हुने थियो कि ? यपद्यी केन्द्रका बिरुद्वका सूदुरबाट गरिएको बिनित बिद्रोहको संग्रह अवस्य नै एक संग्रहणीय पुस्तक हो ।

कृति : सैपालको आँगन
विधाः  कविता
कृतिकार :  हेमन्त विवश
प्रकाशकः  स्कलर्स पब्लिकेशन एण्ड प्रिन्टिङ् प्रा.लि.
पृष्ठः ९३