अंग्रेजीका कुरा [History of English Language]

युबामञ्च २०७१, बैशाख अंकबाट साभार    

अंग्रेजी भाषाको लामो र गौरवशाली इतिहास छ । यो आफैँमा ओरिजनल भाषा नभई विभिन्न भाषाको चरणवद्ध विकास सँगै आजको अवस्थामा आइपुगेको हो । यसको इतिहासको सुरुवात तव हुन्छ जव तीन जर्मेनिक जातिहरु–एङगल्स (डेनिस पेनिन्सुलाको दक्षिण भागबाट), स्याक्सन (इल्वेको पश्चिम र राइनकोे पूर्वबाट) र जुट्सहरु(उत्तरी डेनमार्कको जुटल्याण्डबाट) व्रिटोन प्रवेश गर्छन्, पाँचौ शताब्दीबाट । तत्कालिन समयमा व्रिटोनका बासिन्दाहरु केल्टिक भाषा वोल्थे । एङगल्सहरु वस्न थालेको ठाउँ (इस्ट एङगल्स र वेस्ट एङगल्स) र उनीहरुको भाषा ‘इङग्लिस्क’ जसबाट नै इङलिस र इङल्याण्ड शब्दहरुको उत्पत्ति भयो ।

       सुरुमा वेसेक्स र पछि एङ्गलो स्याक्सनका राजा अल्फ्रेड द ग्रेटले अंग्रेजी भाषाको विकासमा विशेष जोड दिएका थिए । उनले नोबलहरूलाइ पढाउन कोर्ट स्कूलहरु स्थापना गर्नुका साथै बिभिन्न पुस्तकहरु जस्तै ‘द हिष्ट्रि अफ भेनेरेवल बेद,े’ ‘ डायलग अफ ग्रेगरी द ग्रेट’ ‘विथियसस कन्सोलेसन अफ फिलोसफि’ आदिको अनुबाद ल्याटिनबाट अंग्रेजीमा गर्नमा समेत योगदान गरे । उनकै योगदानका कारण अंग्रेजी लेख्य भाषाको रुपमा स्थापित भयो । सन् ८६६ मा ‘डेनिस ग्रेट आर्मी’ जसलाई भाइकिङ्ग पनि भनिन्थ्यो ले इष्ट एङ्गलिया, नर्थुराम्बिया र मर्सियाको धेरै भागमा कब्जा जमाए । यिनीहरुको भाषाले अंग्रेजी भाषालाई प्रभाव त पा¥र्यो तथापि भाषागत भिन्नता धेरैै नभएकोले अंग्रेजहरुले पनि यो भाषा वुझ्दथे ।

       सन् १०६६ मा ह्यास्टिङ्गको युद्ध भयो र अंग्रेज राजा ह्यारोल्ड यस युद्धमा मारिए, नर्मनहरुले युद्ध जिते । नर्मनहरु फ्रेन्च भाषा वोल्थे । यद्यपि फ्रेन्च इङ्गल्याण्डको राष्ट्रभाषा हुनचाहिँ सकेन । यो कोर्ट, नोविलिटी, पोलाइट सोसाइटी र लिट्रेचरको भाषाको रुपमा रह्यो । फ्रेन्च उपल्लो वर्गको, ल्याटीन चर्चको र अंग्रेजी सर्वसाधारणको भाषा वन्यो । फ्रेन्च शब्दहरु अंग्रेजी भाषामा उल्लेख्य संख्यामा ल्याइए मुख्य गरी सन १२००–१३५० को वीचमा र यो प्रभाव जारी नै रह्यो सन् १४१५ मा जहिले राजा हेनरी पाँचौले फ्रेन्च भाषालाई इन्कार गरे । यो भन्दा अघि सन् १३६२ मा नै अंग्रेजी भाषालाई कोर्टको भाषाको रुपमा स्विकारिएको थियो । पन्ध्रौँ शताब्दीमा स्तरीय अंग्रेजी (स्ट्याण्डर्ड इङ्गलिस)को विकास भयो र्र गे्रट भवेल सिफ्ट’ ले अंग्रेजी भाषाको स्तरोन्तिको लागि महत्वपूर्ण योगदान गर्यो । सन् १४७६ मा विलियम क्याक्सटनले प्रिन्टिङ्ग प्रेसको स्थापना गरे पश्चात वाइवल लगायत महत्वपूर्ण कृतिहरु मुद्रित भए अंग्रेजी भाषामा र अंग्रेजीको व्यापकता वढ्दै गयो । सन् १६०४ मा प्रकासित पहिलो शब्दकोस (टेवल अल्फावेटिकल) अंग्रेजी भाषा विस्तारमा कोशेढुङ्गा सावित भयो ।

नेपालमा अंग्रेजी प्रभाव

नेपाल कुनै वेला पनि अंगे्रज औपनिवेशमा नपरे पनि र अंग्रेजी कार्यालयको भाषा नभए पनि अंग्रेजी भाषाको वढ्दो विस्तारकोे प्रभाव नेपालमा पनि उल्लेख्य रुपमा परेको देखिन्छ । मुख्यतयाः सन् १९५० मा राणा शासनको पतन पछि नेपालले जव विदेशीहरुका लागि ढोका खोल्यो तव देखि नै विभिन्न क्षेत्रहरुः पर्यटन, अनुसन्धान, व्यापार, धार्मिक प्रयोजन, आदिमा विदेशीहरुको आगमन वढ्यो साथै अंग्रेजी भाषाको पनि । नेपालले विभिन्न राष्ट्रहरुसँग दौत्य सम्बन्ध स्थापना गरेपछि तथा विश्व बैँक, विश्व व्यापार सङ्गठन, संयुक्त राष्ट्र सङ्घ जस्ता अन्तराष्ट्रिय सङ्गठनहरुको सदस्यता लिएपछि नेपालमा विभिन्न वहुराष्ट्रिय कम्पनी तथा अन्तराष्ट्रिय गैरसरकारी संस्थाहरुको चहल पहल पनि वढ्यो साथमा अंग्रेजी भाषाको पनि ।

       पर्यटकहरुको आगमनको प्रभावसँगै अंग्रेजीको प्रभाव वढ्दै गयो जुन प्रमुख सहरहरु काठमाडाँै, पोखरा आदिमा महसुस गर्न सकिन्थ्यो र ग्रामिण इलाकाका पर्यटकिय क्षेत्रहरुमा समेत । पर्यटकिय क्षेत्रमा वसोवास गर्दै जीवन गुजारा गर्नेहरु निरक्षर नै भए पनि कामचलाउ अंग्रेजी प्रयोग गर्न सक्ने भएका छन्, अंग्रेजीको आवश्यकता विस्तारले । हालका वर्षहरुमा शैक्षिक संस्थाहरुमा अंग्रेजी भाषाको प्रभाव वढ्दो छ । सरकारी विद्यालयहरुले पनि पठनपाठनको माध्यमलाई अंग्रेजीमा परिर्वत गर्न थालेका प्रशस्त उदाहरणहरु छन् । प्राविधिक विकास सँगसँगै अंग्रेजी भाषाको विस्तार अपरिहार्य वनेको छ र यसको आवश्यकता नेपालमा समेत परेको छ ।

       सन् १९९० को प्रजातान्त्रिक आन्दोलन पछि नेपालले उदार आर्थिक नीति अवलम्बन ग¥र्यो । जसको फलस्वरुप दाता राष्ट्रहरु, संस्थाहरु र नीजि क्षेत्रहरुले राष्ट्र निर्माणको भुमिकामा महत्वपूर्ण योगदान गरे । नीजि–सरकारी साझेदारीले अंग्रेजीलाई बिश्वब्यापी भाषाको रुपमा स्थापना गर्न सहयोग गर्यो । अंग्रेजी माध्यमबाट पढाइ हुने विद्यालयहरुले अंग्रेजी भाषालाई नै प्रमुख विज्ञापनको माध्यम बनाए । अंग्रेजी सिक्नु नै गुणात्मक शिक्षा लिनु हो  भन्ने भ्रम पनि स्थापित भयो । यद्यपि यो तर्कलाई प्रत्येक वर्ष प्रकाशित हुने एस.एल.सि. नतिजाले स्थापित गराइरहेको छ किनकि अंग्रेजी माध्यमबाट पढाइ हुने विद्यालयहरुको नतिजा तुलनात्मक रूपमा उच्च छ ।

नेपाली शिक्षामा अंग्रेजी

       सामान्यतः सन् १८५३ मा अंग्रेजी भाषाको पठनपाठन सुरु भएको मानिएता पनि यसभन्दा अघि देखि नै अंग्रेजी भाषाको प्रभाव पर्न थालिसकेको थियो । इतिहासकारहरुका अनुसार १७आँै शताब्दीतिर नै क्रिस्चियन मिसनरीहरुले हिन्दु धर्मसँग सम्बन्धित महत्वपूर्ण ग्रन्थहरु अनुबाद गर्ने उद्देश्य स्वरुप नेपाल आएको तथ्याङ्ग भेटिन्छ ।

       पृथ्वीनारायण शाहले काठमाडौँ उपत्यका माथि विजय प्राप्त गर्नु अघि देखिनै काठमाडौँमा विदेशीहरु वस्दै आएका थिए । उनी विदेशी विरोधी थिए । उनले उपत्यका विजय पश्चात सवै विदेशीहरुलाई हट्न आदेश दिए । तर विडम्बना के भयो भने छिमेकी देश भारतमा अंग्रेजहरु आइसकेका थिए र त्यसको प्रभाव नेपालमा पर्नु सामान्य नै थियो । नेपालका प्रथम  प्रधानमन्त्री भिमसेन थापा अंग्रेज विरोधी थिए तर उनको प्रभाव सून्य प्रायः भयो जव नेपाल अंग्रेज युद्धको समाप्ति स्वरुप सुगौलि सन्धि भयो । सुगौलि सन्धिको प्रावधान अनुसार अंग्रेजहरु काठमाडौँमा वस्ने अनुमति पाएको लगभग चार दशकपछि औपचारिक रुपमा अंग्रेजी शिक्षा नेपालमा सुरुवात भयो ।

जङ्गबहादुर राणा सत्तामा आएपछि वेलायत भ्रमणमा गए । त्यतिवेला वेलायतमा रहदा अंग्रेजहरुले छोएको पनि नखाएका र उनीहरुलाई अछुतको जस्तो व्यवहार गरेका जंगवहादुर र्फकदा अंग्रेजी भाषाको भूत लिएर आए । तथापी आउने वित्तिकै अंग्रेजी भाषा अध्ययन अध्यापन सुरु गराएनन् । सन् १८५१ मा फर्केका उनले सन् १८५३ मा मात्र दुइ जना अंग्रेज शिक्षकको व्यवस्था गराए, उनका भाइ भतिजा पढाउने प्रयोजनका लागि, थापाथली दरवारमा ।

सन् १९७१ सम्म स्कुल पाठ्यक्रमको प्रशासन र अनुगमन गर्ने सरकारी संयन्त्र नभएकाले अंग्रेजी भाषाको पनि सिलेवस वनेको अभिलेख पाइदैन । यद्यपी सन् १९३४ मा प्रथमपटक एस.एल.सी. दिने विद्यार्थीहरुले अंग्रेजी विषयका दुइ पेपर दिनुपथ्र्यो । भारतमा व्रिटिस राजको अन्त्यसँगै नेपालमा अंग्रेजी भाषाको भविष्य पनि अन्योलमा प¥र्यो । सन् १९५४ मा राष्ट्रिय शिक्षा पद्धति योजना (नेसनल एजुकेसन प्लानिङ्ग कमिसन) ले अंग्रेजी भाषालाई स्कुल पाठ्यक्रमबाट हटायो अंग्रेजी नेपालमा आवश्यक नभएको तर्क गर्दै ।

सन् १९६४ मा नेपालमा पञ्चायती शासन थियो । उक्त समयमा गठित राष्ट्रिय शिक्षा समितिले (नेसनल एजुकेसन कमिटि) अंग्रेजी भाषा पुनः पढाउने निर्णय गर्योः निम्न मा.वि. र मा.वि. मा अनिवार्य विषयको रुपमा । पुनः सन् १९७१ मा अंग्रेजीलाई अनिवार्य विषयको रुपमा पाठ्यक्रमबाट हटाइयो । सोहि वर्ष पञ्चायत सरकारले नेपाली राष्ट्रियताको व्याख्या गर्यो जुन कुनै पनि र कोहि पनि विदेशीको विरुद्धमा थियो । सन् १९८१ देखि भने अंग्रेजी विषय माध्यमिक विद्यालयमा अनिवार्य विषयको रुपमा पठनपाठन हुँदै आइरहेको छ भने उच्च शिक्षामा पनि अंग्रेजीलाई अनिवार्य विषयको रुपमा पढाइ हुँदै आइरहेको छ, प्रायजस्तो सङ्कायहरुमा स्नातक तह सम्म ।

यसरी विकास हुँदै आएको अंग्रेजी भाषाको आवश्यकता आजका दिनहरुमा अझ बढ्दो छ । यहि कारणले नै होला विभिन्न संघ संस्थाहरुले अनौपाचारिक रुपमा पनि अंग्रेजी भाषाको अध्ययन अध्यापन गराउने चलन बढिरहेको छ ।