साभार नागरिक दैनिक,२०७२ मंसिर ५
लेखकद्वय सिडोनी स्मिथ र जुलिया वाट्सनले उनीहरुको पुस्तक “रिडिङ अटोबायोग्राफी: अ गाईड फर ईन्टरप्रेटिङ लाईफ न्यारेटिभ्स” को एपेन्डिक्समा सुचिबद्ध गरेका जीवनी लेखनका प्रमुख बाउन्न (५२) विधाहरु मध्ये ‘आत्मलेखन’ अर्थात ‘आत्मकथा’ एक हो । यो विधाको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि हेर्ने हो भने यो शब्द अर्थात ‘अटोबायोग्राफी’ ग्रीक भाषाका शव्दहरु ‘अटस’ (आत्म), ‘बाओस’ (जीवन) र ‘ग्राफे’ (लेखन) बाट बनेको हो जसको अर्थ ‘आत्मजीवनी लेखन’ हुन्छ । ब्रीटिस कवि तथा समालोचक स्टेफेन स्पेन्डरले यस विधालाई “आफैंद्वारा आफ्नै बारेमा लेखिएको कथा” हो भनेर परिभाषित गरेका छन् भने फे्रन्च बिचारक फिलिपे लेजुनेले आत्मकथाको क्षेत्रलाई व्यापक वनाउदै परिभाषित गर्दै लेखेका छन्—“आत्मलेखन आफ्नो अस्तित्व वा पहिचान निर्माणको लागि विगतको वारेमा गद्यमा लेखिएको कथन हो ।”
साहित्यमा आत्मलेखन शव्दको शुरुवात कहिलेदेखि भयो भन्ने विषयमा विद्वानहरुका विचमा मतैक्यता भने छैन । अठारौ शताव्दीका अंग्रेज कवि एवं विद्वान एन ईयसर््लेले आफ्नो कविता संग्रहको ‘भूमिका’मा यो शव्दको प्रयोग गरेको भए तापनि केही समालोचकहरु भने रोवर्ट साउदीलाई यस शब्दको प्रथम प्रयोगकर्ताको श्रेय दिन्छन् । अर्का खोजकर्ता रोवर्ट फोल्केनफ्लिकले अटोवायोग्राफीको विस्तृत अध्ययनमा यो शव्दको शुरुवात अठारौ शताब्दीको अन्त्यमा भएको हो भनेर उल्लेख गरेका छन् ।
पछिल्ला केही वर्षहरुमा नेपालमा पनि आत्मलेखनको चलन ह्वात्तै वढेको छ । आफैंले लेखेर वा लेखाएर होस् बिनोद चौधरी, हरिवंश आचार्य, लोकराज बराल, रुक्मांगत कटुवाल हुदै महेस वस्नेत सम्मका आत्मकथाहरु वजारमा पाईन्छन् । यही सिलसिलाको निरन्तरता स्वरुप रमेशनाथ पाण्डेको “कूटनीति र राजनीति” शिर्षकको आत्मकथा हालसालै वजारमा आएको छ ।
पाण्डेको आत्मलेखनले अटोवायोग्राफी समालोचनाका पहिलो पुस्ताका विचारक जर्ज मिस्चको परिभाषालाई मात्र पुष्टि गर्छ । मिस्चले परिभाषामा भनेका छन्— “आत्मलेखन तिनीहरुले लेख्छन जसले सार्वजनिक जीवन विताएका छन्, जसले देशका महत्वपूर्ण ऐतिहासिक घटनाहरुमा भूमिका खेलेका छन्, जसले सामाजिक जीवनमा ख्याती वा कुख्याती कमाएका छन् र समाजको प्रतिनिधित्व गर्दछन् ।”
पाण्डेले आफूलाई नेपाली समाजका राजनैतिक, सामाजिक क्षेत्रमा प्रभाव पार्न सफल व्यक्तिका रुपमा चित्रित गरेका छन् । युवाअवस्था देखिनै सक्रिय रहेर आफू नेपाली राजनीति र कुटनीतिको एक अभिन्न अंग रहेको प्रमाणित गर्ने प्रयास नै यो पुस्तकको प्रमूख विषयवस्तु हो । हुनत आत्मलेखन आत्मरति अर्थात आत्मश्लागा अभिव्यक्ति गर्ने विधा नै हो यद्यपी घटनाहरुको समिक्षात्मक विश्लेषण पाठकहरुको चाहाना हुन सक्छ ।
लेखकले आफ्ना दलिलहरुको प्रमाणस्वरुप देशी विदेशी पत्रिकामा प्रकाशित लेख तथा समाचार, पारिवारिक तथा अफिसियल फोटाहरु, पोष्टकार्ड, बीपी. कोईराला, क्रिस्टिना रोक्काले उनलाई पठाएका पत्रहरु, कार्टुन चित्र, सम्पादकलाई चिठ्ठी आदिलाई समेत समावेश गरेका छन् । किताबको अन्त्यको अन्र्तबार्ता लगायतका यी प्रमाणहरुको सहायताबाट उनी आफ्ना तर्कहरुलाई थप विश्वासिला वनाउन चाहान्छन् तथापी घटनाहरुको पत्रकारीय जानकारीले पुस्तकलाई साँघु¥याएको छ ।
पुस्तकमा उनले पत्रकार, राजनीतिज्ञ र कुटनीतिज्ञ हुदाँका अनुभवहरुलाई सारगर्वित रुपमा प्रस्तुत गरेका छन् । पत्रकारको रुपमा “नयाँ सन्देश” साप्ताहिक निकाल्न शुरु गरेदेखि बीच बीचमा भोग्नुपरेका प्रतिवन्ध र यसको निरन्तरताका सकस, उनको अन्य पत्रिकाहरुमा संलग्नता तथा पत्रकारको नाताले देश बिदेश सयर गर्दाका सुखानुभूति र विभिन्न रमाईला क्षणहरु पुस्तकमा वर्णन गरेका छन् ।
राजनीतिज्ञका रुपमा लगभग सत्र वर्षको उमेरदेखिनै नेपाली राजनीतिमा सक्रिय हुदै आएका प्रमाणहरु प्रस्तुत गरेको छ, पाण्डेको अटोवायोग्रफीकल ‘आई’ले । यद्यपी भनिएको अर्थात ‘न्यारेटेड आई’ले व्यक्त गरेका कुराको निर्णायक चाँिह पाठकवर्ग नै हुन् । यति सानै उमेरदेखि नै राजनीतिको प्रभाव परेका पाण्डे परराष्ट्र मन्त्री समेत भए, देशको प्रतिनिधिसमेत भएर देश देशावर घुमे तथापि राजदूत वन्ने चाहाना भने पुरा नभएको कुरालाई पटक पटक अभिव्यक्त गरेका छन् ।
नेपालका नेताहरुले राष्ट्रियता कसरी बन्धक राखेका रहेछन भन्ने कुराको झलक पनि पाइन्छ पुस्तकमा । आफू विभिन्न भूमिकामा रहेको बेलामा सम्पर्क र सम्वन्धमा आएका व्यक्तिहरुप्रति उनको गजवको मूल्याङ्कन छ । पूर्व प्रधानमन्त्री गिरिजा प्रसाद कोईरालाको “आफ्नो स्वार्थ पूरा गर्ने मामिलावाहेक वचन पालना गर्ने स्वभावै थिएन । कुरा फेर्ने , अन्तिम घडीमा सम्पर्कमा नै नआउने उहाँको वानी नै थियो ।” सन्दर्भ थियो पाण्डेलाई राष्ट्रिय सभाको अध्यक्ष वनाउने सिलसिला । सोही प्रसंगमा उनले माधव नेपाल र बामदेव गौतमलाई अडान भएका नेताको रुपमा चित्रण गरेका छन् ।
उनको पुस्तकमा नेपालका छिमेकी राष्ट्रहरु भारत र चीन तथा मित्रराष्ट्रहरु अमेरिका, रुस, ब्रिटेनसँगको विभिन्न कालखण्डमा रहदै आएको नेपालको सम्वन्धलाई समेत उजागर गर्न खोजेका छन् । सार्कको स्थापना, ईरानी क्रान्ति, सन १९५० को नेपाल—भारत शान्ति तथा मैत्री सन्धि, नेपालको माओवादी आन्दोलन र विदेशी भूमिका जस्ता विषयहरु समेटेर पुस्तकलाई ऐतिहासिक स्वरुप दिने प्रयास गरेका छन् । उनले बेलायतले नेपालको गुन तिर्न नसकेको तथा भारतको कर्मचारीतन्त्र भने कमजोर प्रधानमन्त्री भएको बेला देश नै चलाउने गरेको भन्ने तर्क गरेका छन् । विक्रम संवत २०१७ सालको सेरोफेरोबाट शुरु भएको यस पुस्तकले त्यस यताका महत्वपूर्ण ऐतिहासिक सुचनाहरु उतार्न भने सफल छ ।
उनको कच्चा उमेरमा नै तत्कालिन राजनीतिका दुई ध्रुव— राजा महेन्द्र र बीपी कोईराला—लाई एकै ठाउँमा ल्याउन उनले खेलेको भूमिका अवश्य नै महत्वपूर्ण छ । यस सन्र्दभमा तत्कालिन फिल्ड मार्सल निरसमसेर समेत चकित परेको कुरा उनले पुस्तकमा लेखेका छन् — “त्यस्तो सङ्गिन बेलामा राजा र बीपीबीच बार्ता गराउने मानिस भर्खर जुँगाको रेखी मात्रै बसेको केटो होला भन्ने मैंले कल्पना पनि गरेको थिइनँ ।” यद्यपी जेलमा रहेका बीपी लाई उनले भेट्दा बीपी को प्रतिक्रिया र बीपी ले परिवारमा पठाएको एक चिठ्ठीमा लेखिएको “रमेशलाई पनि छिट्टै नहडवढाउनु भन्नु । उसका वारे तिमीले सुृुनेका कुरा साचो वा झुट्टा पनि हुुन सक्छन् । त्यसैले सतर्क रहनु ।” बाट पनि बीपी को पाण्डे प्रतिको विश्वास थाहा हुन्छ ।
पाण्डे पछिल्लो समयमा खच्किदै गएको नेपालको कूटनीति प्रति चिन्तित देखिन्छन् । वि. सं २०२६ र २०४४ मा संयुक्त राष्ट्रसंघको सुरक्षा परिषद्को अस्थायी राष्ट्रमा निर्वाचित नेपाल त्यसपछि राष्ट्रसंघको कुनै महत्वपूर्ण पदहरुमा स्थान नपाउनुमा हाम्रो कुटनीतिलाई दोषी देख्छन् । वि. सं २०६१ मा यूनेस्कोको कार्यकारी समितिमा नेपाल पराजित हुनु यसको उदाहरण ठान्छन् पाण्डे ।
समग्रमा, विचारक मिस्चले भनेझै पाण्डेले पनि आफूलाई नेपाली पत्रकारीता, राजनीति र कूटनीतिको केन्द्रमा नै राखेर यो पुस्तक लेखेका छन् । जुनसुकै समस्याको पनि समाधानका लागि नेताहरु आफूकहाँ आउने प्रसंग पटक पटक उल्लेख गरेर, प्रायशः आफ्ना सकारात्मक कुराहरुलाई केन्द्रमा राखिएको यो आत्मलेखनले विश्व ईतिहास तथा राष्ट्रिय इतिहासका विभिन्न घटनाक्रमलाई उल्लेख गरेता पनि पाण्डेको ‘अटोवायोग्राफीकल आई’ सधै केन्द्रको वरिपरि नै घुमेको देखाएका छन् । बिसौं सताव्दीका प्रखर बिनिर्वाणबादी समालोचक तथा अटोवायोग्राफी समालोचनाका तेश्रो पुस्ताका बिचारक पल दि माँ ले सन् १९७९ मा उनको निवन्ध “अटोवायोग्रफी एज डि—फेसमेन्ट” मा लेखेका छन्— “आत्मलेखन ‘प्रोसोपोपिया’ अर्थात काल्पनिक वा अनुपस्थित व्यक्तिको अभिव्यक्ति र क्रियाकलापहरुको प्रतिनिधित्वको उदाहरण हो ।” तसर्थ लेखकले यो अटोवायोग्राफी समालोचनामा आएको पछिल्लो परिवर्तनलाई समेत ध्यान दिन सकेको भए लेखकीय ‘सेल्फ’ मात्र केन्द्रमा रहने थिएन की ?
लेखक : रमेशनाथ पाण्डे
पुस्तक : कुटनीति र राजनीति
प्रकाशक : साङग्रीला वुक्स प्रा. लि.
पृष्ठ संख्या : ७३२
मूल्य : रु ७७७
No comments:
Post a Comment